The RBI said that the Rs 100 notes in the earlier series will continue to be legal tender. There are 16 silent features in the note — back and front.
Salient Features
Obverse (Front)
1. See-through register with denominational numeral 100
2. Latent image with denominational numeral 100
3. Denominational numeral १०० in Devnagari
4. Portrait of Mahatma Gandhi at the centre
5. Micro letters ‘RBI’, ‘भारत’, ‘India’ and ‘100’
6. Windowed security thread with inscriptions ‘भारत’ and RBI with colour shift; Colour of the thread changes from green to blue when the note is tilted
7. Guarantee Clause, Governor’s signature with Promise Clause and RBI emblem towards right of Mahatma Gandhi portrait
8. Ashoka Pillar emblem on the right
9. Mahatma Gandhi portrait and electrotype (100) watermarks
10. Number panel with numerals in ascending font on the top left side and bottom right side
11. For visually impaired intaglio or raised printing of Mahatma Gandhi portrait, Ashoka Pillar emblem, raised triangular identification mark with micro-text 100, four angular bleed lines both on the right and left sides
The Battle of Purandar and the Purandar TreatyLetter to King Jai Singh by Shivaji Maharaj
The Maratha King Shivaji Maharaj (19 February 1630 – 3 April 1680), popularly known as Shivraya, ruled over his own State, carved out of Bijapur Adilshahi territory, only for a short span of six years(1674-1680), but even today he is considered the Great Maratha King who laid the foundation of benevolent rule in present day Maharashtra. Chhatrapati Shivaji was given the title of Raja (King) by the Mughal Emperor Aurangzeb since he was his Sardar but after the Agra Durbar episode (1666), Shivraya could fulfill his dream to establish his independent Hindavi Swaraj, a sovereign State in 1674. After Shivaji and Afazal Khan’s deadly meeting on 10 November 1659 followed by his encounter with Shaista Khan and looting Surat city in 1664, which was under the Mughal territory, the Emperor Aurangzeb was feeling ashamed.
Aurangzeb deputed one of his most important Army General, Mirza Raja Jai Singh (15 July 1611-28 August 1667), in 1665 to control or capture Shivaji. Jai Singh was the King of Amber- Jaipur and had been loyal to the Mughal Durbar. Since he knew how clever Shivaji was, he got certain pre-conditions approved by the Emperor to function freely in the Deccan region. Mirza Raja even got certain Sardars of Shivaji defected to the Mughals like Netaji Palkar. Before the Treaty of Purandhar was agreed upon, a deadly fight between the Marathas and the Mughal warriors took place. Jai Singh convinced the Emperor to give audience to Raja Shivaji in the Mughal Durbar at Agra. Before that Shivaji tried to play a Hindu card followed by writing a historical letter to Jai Singh. This letter incorporated in the first volume of the book, “Shivkaleen Patra SarSangrah”, edited by N.C. Kelkar and D. V. Apte, published in 1930 by Raigad Smarak Mandal and Bharat- Itihas Sanshodhak Mandal, Pune. As per the arrangements, Shivaji reached Agra on 12 May 1666 along with his son, Shambhaji, appeared before the Emperor in the birthday celebration of Aurangzeb. Both offered the Nazrana to the Mughal ruler.
Shivaji was escorted by the son of Jai Singh, Ram Singh. Since he was made to stand behind Jashwant Singh, he felt humiliated and left the Durbar. Aurangzeb conspired to kill the Maratha Sardar but Shivraya along with son managed to vanish secretly from Agra. They appeared together at Raigad on 20 November 1666! In the historical letter written in 1965 by Shivaji to Jai Singh, the Maratha leader tries to instigate the Mirza Raja against the Emperor and offers to join hands with him to demolish the Mughal Empire. Unfortunately, since his family had the matrimonial alliance with the Mughals, Jai Singh preferred to remain loyal to the Emperor till his last breath.
In a lengthy letter to Jai Singh, Shivaji conveys the Mirza Raja: “If you have come to conquer Deccan for yourself, I would prefer to offer my services at your disposal. But since you have come on behalf of Aurangzeb, I am little perplexed how to deal with you. If we both fight, the loss of the Hindus would be from both sides. One would not be considered brave and no heroism in fighting among each other.” “The intention of Aurangzeb is no brave man among the Hindus should survive. The lions should fight among each other and finish off themselves so that the vultures can rule over. You do not understand the strategy of the Mughals… I would appreciate you not to blacken the faces of Hindus by fighting with lions like us. If you have guts, you should attack the enemies of Hindu religion and get rid of Islam. If Dara Shukoh would have been the ruler of this country, he could have showered love and affection on us. But since you have ditched persons like Jashwant Singh, you cannot distinguish between good and bad. You have been fighting small fries so far and now since you have to fight with lions like me, you would realize where do you stand. You may run after mirage. It is like after making so much of efforts, you can capture a beautiful lady to be handed over to our enemy. Are you such a low level personality? Do you feel proud of earning favours of such rascal? Are you not aware of the outcome of the efforts of Zuzar Singh?”
Jai Singh was instrumental in getting Dara Shukoh, the eldest son of the Emperor Shah Jahan, captured and killed by Aurangzeb. Jai wrote a letter to Jashwant Singh of Ajmer not to extend any support to Dara. Dara believed in Hindu-Muslim harmony unlike his fanatic brother Aurangzeb. Zuzar Singh was the King of Odisha loyal to the Mughal Emperors, Jahangir and Shah Jahan, but Aurangzeb sacked him from his Durbar and made him run from pillar to post.
Shivaji writes further: “A few Muslims taking over our great country really surprises me. But this has happened not because of their adventures. They talk nicely with us and made us slaves if you try to understand. If your eyes can see, you may realize it. We need to realize how they are tying shackles in our legs and cutting off our heads by our own swords. We need to make tremendous efforts to protect Hindus, Hindustan and Hindu religion. We should go for tit for tat policy. The Turks be shown the power of our swords. If you can join hands with Jashwant Singh, Raja of Marwad, and Raj Singh, Rana of Mewar, it would be of great help.” The Maratha leader expresses his desire to wipe out the influence of Islam not only from Deccan but also the power and fame of Emperor like Aurangzeb from India too.
Shivaji was a daredevil who was prepared to fight Jai Singh. Of course, both fought the battle and when Mughals had upper hand, Shivaji expressed desire for the Treaty of Purandar where he was prepared to have peace with the Mughals by offering certain forts and money to Agra Durbar apart from expressing his loyalty to the Emperor. Of course, as per the conditions laid down, Shivaji had presented himself before Aurangzeb on his birthday. Since he was insulted and arrested, his honeymoon did not last long.
Aurangzeb considered Ram Singh, the Prince of Jai Singh, responsible for Shivraya’s escape from Agra and banished him from the Durbar. Even Jai Singh died on 28 August 1667 at Burhanpur under mysterious circumstances, believed to be poisoned on the orders of Aurangzeb. Mirza Raja Jai Singh did not give an ear to the advice of Shivaji, otherwise the history of India would have been different.
Shivaji’s letter to Jaisingh.
1. O Sardar of Sardars, King of Kings, Manager of the mango-trees of the garden of Bharat.
2. 0 piece of the heart and consciousness of Ramchandra, the Rajputs hold up their heads owing to thee.
3. The grandeur of the Empire of Babar’s dynasty is rendered all the more powerful owing to thee and it is its good fortune to receive thy help.
4. 0 Jay Shah, whose fortune is ever young and whose intellect ever old, be pleased to accept the salutations and blessings of Shiva.
5. May the Creator of the world protect thee. May He show thee the path of Religion which is Justice.
8. I have heard that thou hast come to make battle upon me and to subjugate the Deccan.
7. Thou desirest in this world to make thy face glow with blood drawn from the hearts and the eyes of the Hindus.
8. But thou knowest not that thy face is painted in black, because owing to it, this country and religion are in danger.
9. If thou oonsiderest for a moment or givest thought to thy hands and thy strength,
10. Then thou wilst discover whose blood lends the glow and what will be the colour of the glow in this world and the next.
11. Further, if thou hadst come of thy own accord to conquer the Deccan, my eyes and my head could have been laid on earth for thee to tread upon.
12. I would have marched with my whole force at the stirrup of thy horse and would have yielded up to thee the country from one end to the other.
13. But thou hast in fact come to conquer at the instance of Aurangzeb and under the instigation of those who desire to destroy the Hindus.
14. I do not know how I shall deal with thee. If I join thee, there is no manliness in it.
15. For, brave men are not time servers. The lion pursues not the policy of the fox.
10. Or, if I lift up the sword and the axe, then the Hindus on both sides will suffer.
17. The greater sorrow is that my sword, which thirsts’for the blood of the Mussalmans, should be drawn from the scabbard for some other purpose.
18. E the Turks had come to fight this battle, then indeed the prey would have come to the lion in its lair,
19. For, they are Rakshasas in the guise of men devoid of justice ang religion, and sinful
20. When supremacy could not be secured hy Afzul Khan, and Shaista Khan proved no better,.
21. Thou art engaged to fight me because he (Aurangzeb) himself is not fit to bear battle with me.
22. He desires that no strong persons should be left surviving among the Hindus in this world,
23. That lions may fight among themselves and disabled, so that the fox may rule the forest.
24. How is it that his secret policy is not transparent to thy brain? It is clear that thou art under the influence of his magic spell.
25. Thou hast seen much good and evil in this world; thou hast reaped both flowers and thorns in the garden of life.
23. Is it not meet that thou shouldst fight us-people and bring the heads of Hindus to death?
27. After having attained ripe wisdom in action, do not then exhibit (the folly of) youth, but remember the saying of Saadi:
28. “The horse cannot be ridden on all the roads; sometimes discretion is the better part of valour”. (Lit. sometimes it is more fitting to throw down the shield and fly).
29. Tigers attack the deer and other animals They do not indulge in a fratricidal war with lions.
30. Or, if thy cutting sword has true water, if thy prancing horse has true spirit,
31. Then do thou attack those who are the enemies of religion and abolish Islam root and branch.
32. Had Dara Shekoh been King of the country, he would have treated his people with kindness and favours.
33. But thou deceivedst Jaswantsing; thou didst not first consider the high and the low in thy heart.
34. Thou art not satisfied with having played the fox and hast come to fight the battle with the lions.
35. What dost thou get from this running about and labouring under the Sun? Thy desires head thee to a mirage.
30. Thou art even as a mean creature who exerts his utmost and captures a beautiful damsel,
37. But, instead of tasting the fruit of that garden of beauty himself, delivers it into the hands of his rival.
38. How canst thou feel proud at the mercy of that mean man ? Dost thou know how the services of Joharsing were rewarded ?
39. Dost thou know by what means he desired to bring calamities to Prince Chhatra Sal ?
40. Dost thou know what calamities that sinful man has left inflicted on other Hindus also ?
41. I believe that thou hast attached thyself to him and hast laid down for him the self-respect of thy family.
42. But what is the value of this net in which thou art caught for the sake of the Rakshasa? This bond that binds thee is not stronger than the cord of the paijama that you wear.
48. In order to attain his ends, be hesitates not to shed the blood of his brother, or to take the life of his father.
44. Or, if thou appealest to loyalty, remember thou also thy conduct in reference to Shah Jahan.
45. L’ fate has endowed thee with any intellect or if thou seekest to pride thyself on thy manhood or manliness,
46. Then dot hou heat thy sword at the fire of distress of th.9 land thou wast born in, and wipe off the tears of the unhappy ones who suffer from tyranny.
47. Tbis is not the time for fighting between ourselves since a grave danger faces the Hindus.
48. O1 ir children, our country, our wealth, our God, our temples and our holy worshippers,
49. Are all in danger of existence owing to his mact inations and the utmost limit of suffering, that can be borne, has been reached.
50. If the work goes on like this for some time, there will not remain a vestige of ourselves on the earth.
51. It is a matter of supreme wonder that a handful of Mussalmans should establish supremacy over this vast country.
52- This supremacy is not due to any valour on their part. See, if thou hast eyes to see.
53. See, what policy of duplicity he plays with us, how differently he colours his face from time-to time.
54. He claps our own chains to our feet; h& cuts our heads with our own swords.
55. The most strenuous efforts should be made at this time to protect Hindus, Hindusthan find the Hindu Religion.
56. I desire to make an effort and bring about stability and strive my utmost for the sake of the country.
57. Polish thy sword and thy intellect and prove thyself a Turk to the Turks.
58. If thou joinest hands with Jaswantsing and divestest thy heart of the layers of trickery,
59. And if thou bringest about’ unity with the Raj Rana (of Mewar), then indeed there is hope for great things.
60. Do you all rush and fight from all sides; tramp down that serpent under the rock;
61. So that he may for some time l occupy himself with ruminating on the consequences of bis own actions; and may not further entangle the Deccan in his meshes;
82. And I may in the meantime with the aid of these and other lanoe bearing heroes make away with the other two Sultans (of Bijapur and Golkonda);
03. So that I may rain the shower of swords from the thundering clouds of my army on the Mussalmans;
64. So that, from one end of the Deccan to the other, I may wipe out the name and very vestige of Mahomedanism;
65/66. Thereafter, with the assistance of wise statesmen and the army, like the river swirling and foaming as it emerges from the mountains of the Deccan, I may come out into the plains;
67. And forthwith present myself for service with you, and then after that hear you render your accounts.
68. And then we – four – may again inaugurate a grim war and devote the battlefield to it;
69. And then the tide of our armies may be made to reach the crumbling walls of Delhi,
70. So that nothing may be left of the Aurang (throne) or the Zeb (lust), so that nothing may remain of the sword of his tyranny or the net of his policy of duplicity or dissimulation;
71. So that we may flow a river full of pure blood, and with that we may satisfy the souls of our ancestors; and
72. With the grace of God, the Just and the Giver of life, we shall entomb him (Aurangzeb) in the bowels of the earth.
78. If two hearts combine, they can burst a mountain, they can dispel and scatter the whole armies.
74. This is not a very difficult task, we only want good hearts, good eyes, and good hands. These are the really necessary things.
75. I have much to tell thee in regard to this matter which cannot in sooth be put on paper.
78. I am desirous of having a talk with thee so that no unnecessary pain or labour may be involved.
77. If such is thy desire, I shall come to thee and hear what thou hast to say.
78. Thy maiden of speech may open her mouth in privacy, and I may take guard against the words being divulged;
79. So that we put our hands to the plough of effort and practise some incantation on that mad Bakshasa.
80. I swear by my sword, by my horse, by my country, and by my religion, that no harm shall befall thee in this.
81. Or, we may find out some other way to attain our object and make our names in this world and the next.
82. Be not suspicious owing to the incident of Afzul Khan—the report spoke not truly.
83. He had secretly kept twelve hundred warlike Habsee cavalry to accomplish my death.
84. Had I not raised my arm against him first, who would have written this letter to you ?
85. But I do not believe any such thing of you; there is no inherent enmity between us.
88. Or, if I receive the desired reply from thee, I shall present myself before thee alone at night,
87. And I will show thee the secret letters which I cleverly extracted from Shaista Khan,
88. So that I may remove all doubts from thy mind and rouse thee from thy sweet sleep;
89. I may show thee the true result of thy dreams and then receive any answer;
90. Or, if this letter does not appeal to thee, then indeed I am ready with my sword to deal with thy army.
91. To-morrow, the moment the sun shall conceal his face behind the evening cloud, the orescent moon of my sword shall flash forth. That is all. God be with thee.
Reproduced from the Shivaji Souvenir 3-5-1927. pages 172 to 178, with the permission of Mr- G. S. Sardesai the reputed author of the Riyasats and Editor of the Shivaji Souvenir.
इस्रायलच्या संरक्षण उद्योगाने विकसित केलेल्या शस्त्रांमध्ये नेगेव्ह लाइट मशीनगनचा क्रमांकही वरचा आहे. आधुनिक काळातील प्रगत शस्त्रांमध्ये नगेव्हचा समावेश होतो.
इस्रायली वेपन इंडस्ट्रीजने (आयडब्ल्यूआय) १९९०च्या दशकात गलिल रायफलच्या पुढील आवृत्ती विकसित करण्यास सुरुवात केली. त्यातून नेगेव्ह मशीनगन आकारास आली. या बंदुकीची मूळ आवृत्ती नॉर्थ अटलांटिक ट्रिटी ऑर्गनायझेशनच्या (नाटो) सैन्याकडून वापरण्यात येणाऱ्या ५.५६ मिमी व्यासाच्या आणि ४५ मिमी लांबीच्या गोळ्या वापरण्यासाठी तयार केली होती. नंतर तिची ७.६२ मिमी व्यासाच्या गोळ्या झाडणारी नेगेव्ह एनजी ७ ही आवृत्तीही बनवली गेली. मूळ बंदूक लाइट मशीनगन या प्रकारातील होती. पण तिच्या जनरल पर्पज मशीनगन, हेलिकॉप्टरवर आणि जीपवर बसवता येणारी आणि नौदलातर्फे वापरता येणारी मशीनगन अशा आवृत्तीही तयार करण्यात आल्या. मूळ नेगेव्ह लाइट मशीनगन इस्रायली सैन्याने १९९७ साली स्वीकारली. तर २०१२ साली नेगेव्ह एनजी ७ ही इस्रायली सैन्याची स्टँडर्ड जनरल पर्पज मशीनगन म्हणून स्वीकारण्यात आली.
नेगेव्ह लाइट मशीनगनचे वजन साधारण साडेसात किलोग्रॅम असून ती जगातील सर्वात कमी वजनाची लाइट मशीनगन असल्याचे मानले जाते. तसेच या वर्गवारीत सेमी-ऑटोमॅटिक आणि फुल-ऑटोमॅटिक पद्धतीने गोळ्या झाडण्याची क्षमता प्रदान करणारी ही एकमेव बंदूक आहे. नेगेव्ह सेमी-ऑटोमॅटिक प्रकारे वापरली तर कमी अंतरावरील लढायांमध्ये (क्लोझ क्वार्टर बॅटल) ती अधिक प्रभावी ठरते. तसेच फुल-ऑटोमॅटिक प्रकारे वापरल्यास शत्रूला थोपवण्याची प्रभावी क्षमता (स्टॉपिंग फायरपॉवर) प्रदान करते. नेगेव्ह एका मिनिटात ८५० ते १०५० गोळ्या साधारण १००० मीटर अंतरापर्यंत झाडू शकते. तिच्या ७.६२ मिमीच्या गोळ्या हलके चिलखत आणि बिनकाँक्रीटच्या भिंतीही भेदू शकतात. ही बंदूक हातात उचलून असॉल्ट रायफलप्रमाणेही वापरता येते.
नेगेव्हची उत्कृष्ट टार्गेट अक्विझिशन प्रणाली तिची अचूकता वाढवण्यास मदत करते. सामान्यत: मशीनगन मोठय़ा प्रमाणात गोळ्या झाडत असल्याने त्यांचे बॅरल तापते आणि वरचेवर बदलावे लागते. नेगेव्हच्या बाबतीत हे काम एका हाताने, काही क्षणांत करता येते. या बंदुकीत धूळ, मातीपासून संरक्षणासाठी खास सोय आहे. अनेक भाग क्रोमियमचा मुलामा असलेले आहेत. त्यामुळे कोणत्याही हवामानात आणि पाणी, चिखलमाती आदी असतानाही ती तितक्याच खात्रीलायकपणे वापरता येते. तिचा दस्ता व अन्य भाग सैनिकांच्या शारीरिक रचनेनुसार जुळवून घेता येतात. त्यामुळे ती अधिकच प्रभावी बनते.
भारतीय लष्करानेही या बंदुका काही प्रमाणात घेतल्या असून त्यांचे भारतात उत्पादन करण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहेत.
जर्मन एमजी ३ मशीनगन
दुसऱ्या महायुद्धानंतर मशीनगन या शस्त्रप्रकारात काही बदल येऊ घातले. तत्पूर्वी लाइट, मिडियम आणि हेवी असे मशीनगनचे साधारण प्रकार असत आणि आजही ते अस्तित्वात आहेत. पण या सर्व प्रकारांचे काम करणारी, तसेच हेलिकॉप्टर आणि जीपवर बसवता येणारी सर्वसमावेशक मशीनगन विकसित करण्याचे प्रयत्न होऊ लागले. त्यातून जनरल पर्पज मशीनगन (जीपीएमजी) तयार झाली. मूळ शस्त्रात थोडेफार बदल करून ते विविध कामांसाठी वापरता येते. या प्रकारात जर्मन ऱ्हाइनमेटल कंपनीची एमजी-३ ही मशीनगन विशेष गाजली. १९६० च्या दशकात तयार झालेली मशीनगन शीतयुद्धाच्या काळात युरोपसह अन्य ३० देशांच्या लष्कराने वापरली आणि काही देशांत ती आजही वापरात आहे. इटली, स्पेन, पाकिस्तान, ग्रीस, इराण, सुदान आणि तुर्कस्तान या देशांत तिची निर्मितीही होते.
एमजी-३ मशीनगनचे मूळ दुसऱ्या महायुद्धात जर्मनीत वापरात असलेल्या एमजी ४२ या मशीगनमध्ये आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जर्मनीची पूर्व आणि पश्चिम जर्मनीत विभागणी झाली आणि पश्चिम जर्मनीच्या सैन्याला नव्या मशीनगनची गरज भासू लागली. त्यातून एमजी- ३ मशीनगन आकारास आली. तिच्यामध्ये नॉर्थ अटलांटिक ट्रिटी ऑर्गनायझेशन (नाटो) संघटनेच्या सैन्यातर्फे वापरण्यात येणाऱ्या ७.६२ मिमी व्यासाच्या गोळ्या वापरल्या जातात. त्या बेल्टने मशीनगनमध्ये भरल्या जातात. एमजी-३ मिनिटाला ७०० ते १३०० च्या वेगाने साधारण १२०० मीटर अंतरापर्यंत गोळ्या झाडू शकते. मशीनगन दोन किंवा तीन पायांच्या स्टँडवर बसवली असता तिच्या पल्ल्यात थोडा फरक पडतो. तो वाढवता येतो. एमजी-३ चे बॅरल क्रोमियमचे आवरण असलेले असते. त्यामुळे त्याची झीज तर कमी होतेच शिवाय ते कमी तापते. त्यामुळे अधिक वापरानंतर बॅरल बदलणे सोपे जाते.
महत्त्वाच्या बातम्या
आता ‘न्यूड सीन’ शिवाय गत्यंतर नाहीआता ‘न्यूड सीन’ शिवाय गत्यंतर नाहीआरबीआयपेक्षा तिरूपती देवस्थानात वेगाने पैसे मोजले जातात: पी. चिदंबरमआरबीआयपेक्षा तिरूपती देवस्थानात वेगाने पैसे मोजले जातात: पी. चिदंबरमफुलांची परडीफुलांची परडी‘मला वाटलं’‘मला वाटलं’कथा : हरवलेला महाराष्ट्रकथा : हरवलेला महाराष्ट्रआता ‘न्यूड सीन’ शिवाय गत्यंतर नाहीआता ‘न्यूड सीन’ शिवाय गत्यंतर नाहीआरबीआयपेक्षा तिरूपती देवस्थानात वेगाने पैसे मोजले जातात: पी. चिदंबरमआरबीआयपेक्षा तिरूपती देवस्थानात वेगाने पैसे मोजले जातात: पी. चिदंबरमफुलांची परडीफुलांची परडी‘मला वाटलं’‘मला वाटलं’
PrevNext
बंदुकीच्या बॅरलच्या टोकाला असलेले उपकरण मझल ब्रेक, फ्लॅश सप्रेसर आणि मझल बुस्टर म्हणून काम करते. त्यामुळे बंदुकीचा मागे बसणारा धक्का कमी होतो, गोळ्या झाडताना बॅरल वर उचलले जाण्याचा परिणाम कमी होतो आणि बाहेर पडणारे गरम वायू आणि आग नियंत्रणात राहते. त्यामुळे बंदुकीची अचूकता वाढण्यास मदत होते.
एमजी-३ मशीनगनचा वापर जर्मनीशिवाय नाटो संघटनेतील आणि अन्य देशांनीही केला. या मशीनगनचा वापर इराण-इराक युद्ध, इराक, अफगाणिस्तान, सीरिया, लेबॅनन, येमेन येथील संघर्षांमध्येही झाला. पाकिस्तानने त्यांच्या वायव्य सरहद्द प्रांतातीत दहशतवाद्यांविरोधी मोहिमेतही या मशीनगनचा वापर केला. जर्मन उत्पादनातील दर्जा एमजी-३ मशीनगनमध्येही अनुभवण्यास मिळतो. याच काळात अमेरिकेने एम-६० ही जनरल पर्पज मशीनगन उपयोगात आणली. पण तिच्यात अनेक त्रुटी असल्याने ती एमजी-३ इतकी प्रभावी ठरली नाही.
स्टर्लिंग कार्बाइन
दुसऱ्या महायुद्धाच्या उत्तरार्धात ब्रिटनने घाईगडबडीत, मिळेल त्या साधनांनिशी तयार केलेल्या स्टेन गनने वेळ मारून नेली होती. पण महायुद्ध संपल्यानंतर स्टेन गनच्या जागी नवी चांगली सब-मशीनगन किंवा कार्बाइन तयार करण्याची गरज भासू लागली. त्यातून स्टर्लिग सब-मशीनगन किंवा कार्बाइन तयार झाली. तिने साधारण १९९० च्या दशकापर्यंत ब्रिटिश लष्कराची साथ केली. त्यानंतर स्टर्लिंग कार्बाइनची जागा एल ८५ ए १ असॉल्ट रायफलने घेतली. या संपूर्ण कालावधीत स्टर्लिग कार्बाइनने चांगली सेवा दिली.
ब्रिटिश लष्कराने १९४४ च्या दरम्यान नव्या सब-मशीनगनसाठी निकष जाहीर केले. नवी बंदूक सहा पौंड (२.७ किलोग्रॅम) पेक्षा कमी वजनाची असली पाहिजे, तिच्यातून ९ मिमी व्यासाच्या आणि १९ मिमी लांबीच्या पॅराबेलम गोळ्या झाडता आल्या पाहिजेत, गोळ्या झाडण्याचा वेग मिनिटाला किमान ५०० असला पाहिजे आणि १०० यार्डावरून गोळ्या झाडल्या तर त्या लक्ष्यावर किमान १ चौरस फुटाच्या आत लागल्या पाहिजेत असे निकष घालून देण्यात आले. त्यावर आधारित बंदुकांची डिझाइन विकसित करून तपासण्यात आली.
दागेनहॅम येथील स्टर्लिग आर्मामेंट्स कंपनीचे मुख्य डिझायनर जॉर्ज विल्यम पॅशेट यांनी डिझाइन केलेली बंदूक या निकषांचे बऱ्याच प्रमाणात पालन करत होती. ती बरीचशी स्टेन गनसारखीच दिसत असली तरी त्यात अनेक सुधारणा केलेल्या होत्या. युद्धाच्या अखेरीस त्याची काही प्रारूपे तयार करून ती वापरून पाहण्यात आली. त्याने ब्रिटिश लष्कराचे समाधान झाले. त्यानंतर १९५१ च्या दरम्यान लष्कराने ही नवी बंदूक स्वीकारण्याची तयारी दाखवली आणि १९५३ साली ती बंदूक स्टर्लिग सब-मशीनगन एल २ ए १ या नावाने स्वीकारण्यात आली.
या नव्या बंदुकीतही बाजूने बसवले जाणारे मॅगझिन होते. बंदुकीच्या बॅरलवर धातूचे जाळीदार आवरण होते. धूळ आणि मातीपासून संरक्षण करण्यासाठी खास सोय होती. तसेच पुढे संगीन लावण्याचीही सोय होती. सब-मशीनगनला संगीन बसवणे ही तशी विशेष बाब होती. स्टर्लिगच्या मॅगझिनमध्ये ३२ गोळ्या मावत आणि ती मिनिटाला ५५० च्या वेगाने गोळ्या झाडू शकत असे. तिचा पल्ला २०० मीटर होता.
ब्रिटनसह अन्य देशांनीही स्टर्लिग कार्बाइनचा वापर केला. अरब-इस्रायलमधील १९५६ चे सुएझचे युद्ध, व्हिएतनाम युद्ध, ब्रिटन आणि अर्जेटिना यांच्यातील १९८२ सालचे फॉकलंड युद्ध आदी युद्धांमध्ये तिचा वापर झाला. १९९१ साली सद्दम हुसेनच्या इराकने बळकावलेल्या कुवेतच्या मुक्ततेसाठी बहुराष्ट्रीय फौजांनी केलेल्या कारवाईत ब्रिटनच्या वतीने स्टर्लिग कार्बाइनच्या अखेरच्या बॅचचा वापर केला गेला. भारतानेही स्टर्लिग कार्बाइन स्वीकारली होती आणि भारतात तिचे परवान्याने उत्पादनही होत होते. मात्र २०१० साली भारताने तिचा वापर बंद केला. आता स्टर्लिग कार्बाइनच्या जागी नव्या कार्बाइन घेण्यासाठी भारतीय लष्कराने पुन्हा खरेदी प्रक्रिया सुरू केली आहे.
इस्रायलची गलिल असॉल्ट रायफल
इस्रायली सैन्यदलांचा भर १९५० आणि १९६०च्या दशकात प्रामुख्याने उझी सब-मशीनगन आणि बेल्जियमच्या एफएन-एफएएल किंवा सेल्फ लोडिंग रायफलवर होता. पण या दोन्ही बंदुकांच्या काही मर्यादा होत्या. उझी ही सब-मशिनगन प्रकारात मोडत असल्याने तिचा पल्ला कमी म्हणजे २०० मीटरच्या आसपास होता. त्यापेक्षा जास्त अंतरासाठी एफएन-एफएएल रायफल वापरता येत होती. पण ती वाळवंटातील धूळ आणि मातीप्रति खूप संवेदनशील होती. इस्रायली सैन्यदलांना वाळवंटातील वातावरणात निर्वेधपणे काम करू शकणारी आणि अधिक दूपर्यंत मारा करू शकणारी बंदूक हवी होती. या गरजेतून इस्रायलची गलिल असॉल्ट रायफल आकारास आली.
इस्रायलच्या सैन्यदलांनी १९६०च्या दशकात नव्या रायफलसाठी पर्याय शोधण्यास सुरुवात केली. त्यातील एक रायफल उझी सब-मशीनगनचे डिझायनर उजीएल गाल यांनी डिझाइन केली होती. तर दुसरी इस्रायली मिलिटरी इंडस्ट्रीजचे प्रमुख शस्त्रास्त्र डिझायनर इस्रायल गलिली यांनी डिझाइन केली होती. गलिली यांची रायफल फिनलंडच्या वाल्मेट आरके ६२ असॉल्ट रायफलवर आधारित होती. आणि आरके ६२ रशियन एके-४७ वर आधारित होती. याशिवाय अमेरिकी एम १६ ए १, युजीन स्टोनर यांची स्टोनर ६३, जर्मनीची हेक्लर अॅण्ड कॉख ३३, तसेच रशियन एके-४७ या बंदुकांचाही विचार केला जात होता. अखेर १९७३ मध्ये इस्रायली सैन्यदलांनी गलिली यांच्या रायफलचा स्वीकार केला आणि तिला गलिल असे नाव दिले. मात्र १९७३ साली अरब आणि इस्रायल यांच्यात योम किप्पूरचे युद्ध उफाळले आणि गलिल सैन्याला मिळण्यास आणखी विलंब झाला. त्यामुळे इस्रायली सैन्याने गलिलचा प्रथम वापर केला तो १९८० च्या दशकातील लेबॅननमधील संघर्षांत.
गलिलमध्ये विविध असॉल्ट रायफलमधील उत्तम गुणांचा मिलाफ आहे. तिच्या गॅस आणि बोल्ट ऑपरेशन प्रणाली रशियन एके-४७ वर आधारित आहेत. गलिल मुख्यत्वे अमेरिकी ५.५६ मिमी व्यासाच्या गोळ्यांसाठी बनवली होती. पण तिच्या सुधारित आवृत्तीत ७.६२ मिमीच्या गोळ्याही वापरता येतात. गलिलला ३५ ते ५० गोळ्यांचे मॅगझिन बसते आणि ती मिनिटाला ६५०च्या वेगाने गोळ्या झाडू शकते. गलिलच्या एआर (स्टँडर्ड), एआरएम (लाइट मशिनगन), एसएआर (कार्बाइन) तसेच एमएआर (मायक्रो) अशा आवृत्तीही उपलब्ध आहेत. मायक्रो गलिल तिच्या लहान आकारामुळे कमांडो आणि चिलखती वाहनांमधील सैनिक वापरत. गॅलाट्झ ही आवृत्ती स्नायपर रायफल म्हणून वापरली जाते. मात्र गलिलचे वजन काहीसे अधिक म्हणजे ४ किलोच्या आसपास आहे. तरीही स्वदेशी रायफल म्हणून इस्रायलच्या सैनिकांनी ती आनंदाने स्वीकारली. तिच्या अनेक आवृत्ती मध्य अमेरिका, आफ्रिका आणि आशियाई देशांना निर्यातही झाल्या.
इस्रायलची उझी सब-मशीनगन
उझी सब-मशीनगन ही इस्रायलच्या सैन्यदलांकडून जगाला मिळालेली अमोघ देणगी आहे. चहुबाजूंनी अरब शत्रुराष्ट्रांनी घेरलेल्या चिमुकल्या इस्रायलची जीवनरेखा मजबूत करण्यात या बंदुकीचा मोठा हात आहे. तसेच जगातील सुमारे ९० देशांच्या सुरक्षादलांनी या बंदुकीचा स्वीकार केला आहे. भारतातही पंतप्रधानांना सुरक्षा प्रदान करणाऱ्या स्पेशल प्रोटेक्शन ग्रूपच्या (एसपीजी) कमांडोंकडून उझीच्या विविध अवतारांचा वापर होत होता.
शतकानुशतकांचा वनवास संपून अखेर १९४८ साली ज्यूंना इस्रायलच्या रूपात त्यांची हक्काची भूमी मिळाली. पण राष्ट्रनिर्मितीच्या दुसऱ्याच दिवशी शेजारी अरब देशांनी त्याच्या नरडीला नख लावण्याचा प्रयत्न केला. या संघर्षांवेळी इस्रायलकडे पुरेशी शस्त्रे नव्हती. मिळेल तेथून चोरूनमारून, नक्कल करून, किबुत्झमधील जमिनीखालील तळघरांत तयार केलेल्या शस्त्रांनिशी ज्यू स्त्री-पुरुषांनी प्रतिकार केला. त्यात जर्मन माऊझर, अमेरिकी टॉमी गन, ब्रिटिश स्टेन गन आदींचा समावेश होता. पण नंतर इतक्या शस्त्रांचा दारूगोळा जमवणे अवघड झाले. त्यामध्ये एकवाक्यता आणण्याची गरज होती. त्या गरजेपोटी इस्रायली सैन्यातील मेजर उझीएल गाल यांनी १९४० च्या दशकाच्या अखेरीस उझी ही सब-मशीनगन डिझाइन केली. तिचे पहिले प्रारूप १९५० च्या आसपास तयार झाले आणि प्रत्यक्ष उत्पादनास १९५४ मध्ये सुरुवात झाली. त्याच वेळी ती इस्रायली संरक्षण दलांनी स्वीकारली. सुरुवातीला आरिएल शेरॉन यांच्या नेतृत्वाखालील युनिट १०१ नावाच्या कमांडो पथकाने ती पॅलेस्टिनी हल्लेखोरांविरुद्ध वापरली. त्यानंतर १९५६ चे सुएझ युद्ध, १९६७ चे सहा दिवसांचे युद्ध (सिक्स डे वॉर) आणि १९७३ चे योम किप्पूर युद्ध यात उझीने इस्रायलच्या सेना दलांना खूप आधार दिला.
उझी सब-मशीनगनमध्ये दोन महत्त्वाच्या तंत्रांचा विकास साधला आहे. पहिले तंत्र म्हणजे रॅपअराउंड किंवा टेलिस्कोपिक बोल्ट. या प्रकारात रायफलचा बोल्ट बॅरलच्या मागील किंवा ब्रिचकडील भागाच्या भोवतीने एखाद्या दुर्बीण किंवा टेलिस्कोपप्रमाणे बसवलेला असतो. त्यामुळे बंदुकीची लांबी कमी करता येते. सब-मशीनगनसाठी ही बाब महत्त्वाची असते. त्याने बंदुकीचा समतोल पिस्टल ग्रिपभोवती साधता येतो आणि नेम धरण्याची क्षमता सुधारते. दुसरी बाब म्हणजे उझीचे मॅगझिन पिस्तूलप्रमाणे बंदुकीच्या ग्रिपमध्ये बसवता येते.
उझीच्या मॅगझिनमध्ये २५ ते ३२ गोळ्या मावतात. उझी मिनिटाला ६०० च्या वेगाने गोळ्या झाडू शकते. तरीही ती बऱ्यापैकी स्थिर असून तिचा धक्का (रिकॉइल) कमी आहे. त्यामुळे अचूकताही चांगली आहे. तसेच तिचा आकार लहान असल्याने ती खंदकांत आणि कमी जागेत फिरवून वापरता येते. त्यामुळे कमांडो पथकांची ती आवडती बंदूक आहे. वापरण्यास सोपी असल्याने इस्रायली संरक्षण दलांत भरती होणाऱ्या महिला सैनिकांना प्रथम उझी बंदूक चालवण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते.
जर्मन हेक्लर अँड कॉख : जी ३ रायफल
दुसऱ्या महायुद्धानंतर निर्माण झालेल्या रायफलमध्ये जर्मन हेक्लर अँड कॉख जी-३ रायफलचे डिझाइन आणि गुणवत्ता बरीच उच्च होती. रशियाची एके-४७, अमेरिकेची एम-१६ या रायफलना जे स्थान मिळाले तेच जर्मन जी-३ रायफललाही आहे. जगातील साधारण ७५ देशांच्या सैन्याने त्या रायफलचा स्वीकार केला आणि बऱ्याच देशांत त्या रायफलची निर्मितीही होऊ लागली.
वास्तविक दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस जर्मनीच्या माऊझर कारखान्यातील अभियंते सिलेक्टिव्ह फायर, मॅगझिन-लोडेड रायफलच्या डिझाइनवर काम करत होते. युद्धानंतर स्पेनमधील सीईटीएमई या कंपनीत ते डिझाइन अधिक विकसित करण्यात आले. त्यावर आधारित रायफलच्या उत्पादनाचे अधिकार जर्मनीने १९५९ साली विकत घेतले आणि जर्मनीतील हेक्लर अँड कॉख (एच अँड के) या नामांकित कंपनीकडे दिले. त्यानुसार या कंपनीने तयार केलेल्या रायफलला गेवेर ३ किंवा रायफल मॉडेल ३ म्हटले जाऊ लागले. त्यापेक्षा ती रायफल जी-३ नावानेच अधिक प्रसिद्ध झाली.
त्या काळात नावारूपास आलेल्या बेल्जियमच्या एफएन-एफएएल आणि अमेरिकेच्या एम-१४ रायफलच्या तुलनेत जी-३ तयार करण्यास कमी खर्च येत असे, कारण तिच्या निर्मितीत दबाव देऊन घडवलेले पोलाद (स्टँप्ड स्टील) वापरले होते. या बंदुकीत नॉर्थ अटलांटिक ट्रिटी ऑर्गनायझेशन (नाटो) देशांच्या सैन्याकडून वापरात येणाऱ्या ७.६२ मिमी व्यासाच्या गोळ्या वापरल्या जात. त्यात रोलर-डिलेड ब्लोबॅक अॅक्शन तंत्राचा वापर केला आहे.
या बंदुकीची रिअर साइट (नेम धरण्यासाठी वापरण्यात येणारी मागील खूण) ड्रमच्या आकाराची होती. ते या रायफलचे वेगळेपण होते. तिला सुरुवातीला लोखंडी साइट्स होत्या. नंतर डायॉप्टर प्रकारच्या रोटेटिंग साइट्स बसवण्यात आल्या. त्यावर १०० ते ४०० मीटपर्यंत नेम धरण्याची सोय होती. ती सेमी-ऑटोमॅकि किंवा फुल-ऑटोमॅटिक प्रकारात वापरता येत असे. ही बंदूक देखभालीसाठीही अत्यंत सोपी होती. तिला २० गोळ्यांचे मॅगझिन किंवा ५० गोळ्यांचे ड्रम मॅगझिन लावता येत असे. त्यातून मिनिटाला ५०० ते ६०० च्या वेगाने गोळ्या झाडता येत असत. याशियावाय या रायफलवर संगीन, अंडर बॅरल ग्रेनेड लाँचर, टेलिस्कोपिक साइट्स आणि नाइट व्हिजन उपकरणेही बसवता येत असत.
पश्चिम जर्मनीच्या सैन्याने स्वीकारल्यानंतर साधारण ५० देशांच्या सैन्यात जी-३ रायफल वापरात आली. ग्रीस, इराण, मेक्सिको, नॉर्वे, पोर्तुगाल, स्वीडन, तुर्कस्तान यांच्यासह पाकिस्तानी सैन्यातही जी-३ रायफल वापरात होत्या. ग्रीस, पाकिस्तान, इराण, तुर्कस्तान आणि पोर्तुगालमध्ये जी-३ रायफलची निर्मितीही होत होती.
पाकिस्तानने जी-३ त्यांच्या सैन्याची स्टँडर्ड रायफल म्हणून स्वीकारली होती. या बंदुकीने सिमेंट काँक्रिट नसलेल्या विटांच्या भिंती आणि बंकरच्या भिंतीही भेदता येतात. तसेच तिच्या गोळ्या लेव्हल-३ प्रकारचे चिलखत भेदू शकतात. भारतीय लष्करात साधारणपणे हीच चिलखते वापरात होती. म्हणून पाकिस्तानने ही रायफल स्वीकारल्याचे एक कारण दिले जाते. तसेच थोडय़ा सुधारणा करून जी-३ चांगली स्नायपर रायफल म्हणूनही वापरता येते.
सेल्फ-लोडिंग रायफल
दुसऱ्या महायुद्धानंतर ब्रिटिश सैन्याने १९५४ साली स्वीकारलेली एफएन-एफएएल (Fabrique Nationale – Fusil Automatique Leger) ही बंदूक जगभर गाजली ती एसएलआर किंवा सेल्फ-लोडिंग रायफल म्हणून. बेल्जियममधील फॅब्रिक नॅशनल या कंपनीचे हे मूळ रायफलचे डिझाइन आजवरचे सर्वात यशस्वी मॉडेल म्हणून गणले जाते. ब्रिटनसह नॉर्थ अटलांटिक ट्रिटी ऑर्गनायझेशन (नाटो)मधील अनेक देशांत तिचा वापर होत असल्याने ‘राइट आर्म ऑफ द फ्री वर्ल्ड’ अशी या रायफलची ख्याती आहे.
जगभरच्या ९० देशांच्या सेनादलांनी तिच्या विविध आवृत्ती स्वीकारल्या आहेत आणि बऱ्याच ठिकाणी आजही त्या वापरात आहेत. अरब आणि इस्रायल यांच्यात १९६७ साली झालेल्या युद्धात (सिक्स डे वॉर) इस्रायली सैन्याला झंझावाती विजय मिळवून देण्यात त्यांच्या सुप्रसिद्ध उझी सब-मशिनगनचा सिंहाचा वाटा असल्याचे सामान्यत: मानले जाते. पण प्रत्यक्षात सिक्स डे वॉर आणि त्यापुढील १९७३ च्या योम किप्पूर युद्धातही इस्रायली सैन्याची प्रमुख बंदूक होती ती एफएन-एफएएल रायफल. युद्धात दोन्ही पक्षांकडून एकच शस्त्र वापरले जाण्याचे उदाहरण तसे विरळा. पण १९८२ साली अटलांटिक महासागरातील फॉकलंड (माल्विना) बेटांच्या मालकीवरून झालेल्या युद्धात ब्रिटिश आणि अर्जेटिना अशा दोन्ही सैन्याकडे एफएन-एफएएल रायफलच होत्या. भारतीय लष्कराकडेही याच बंदुका होत्या आणि अजूनही भारतातील अनेक राज्यांच्या पोलीस दलांकडे त्याच रायफल वापरात आहेत. भारतात ईशापूर रायफल फॅक्टरीत त्यांचे उत्पादन होत असे.
एफएन-एफएएल रायफल सुरुवातीला .२८० कॅलिबरचे ब्रिटिश इंटरमिजिएट नावाचे काडतूस वापरण्यासाठी डिझाइन केली होती. पण नंतर तिच्यात नाटो सैन्याकडून वापरले जाणारे ७.६२ मिमी व्यासाचे आणि ५१ मिमी लांबीचे काडतूस वापरण्याचे ठरले. त्यामुळे एफएन-एफएएल रायफलचे डिझाइन तिच्या अंतिम मर्यादेपर्यंत ताणले गेल्यासारखे वाटते. ब्रिटनमध्ये ही रायफल एल १ ए १ सेल्फ लोडिंग रायफल म्हणून ओळखली गेली. तिच्या मॅगझिनमध्ये २० गोळ्या मावतात आणि त्यांचा ८०० मीटपर्यंत अचूक मारा करता येतो.
तिची गोळी बरीच शक्तिशाली आहे. ती झाडल्यावर चेंबरमध्ये मोठा स्फोट होतो आणि बराच धक्का बसतो. याच कारणामुळे ही बंदूक एकेक गोळी झाडण्यासाठी किंवा सेमी-ऑटोमॅटिक मोडमध्ये वापरण्यास अधिक सुलभ आहे. ती फुल-ऑटोमॅटिक मोडमध्ये वापरली तर फारशी नियंत्रणात राहत नाही आणि गोळ्या नेम धरून मारणे अवघड होते. म्हणून ब्रिटिश लष्कराने तिची सेमी-ऑटोमॅटिक आवृत्तीच स्वीकारली आहे. फुल ऑटोमॅटिक मोडमध्ये तिचा मारा अधिक अचूक करण्यासाठी रायफलचे बॅरल अधिक जड केले गेले आणि ती दोन पायांच्या स्टँडवर बसवून वापरली गेली.
एफएन-एफएएल काही असॉल्ट रायफल नव्हती. तरीही शीतयुद्धाच्या काळातील तिची कामगिरी निर्विवाद राहिली. त्यानेच तिची ‘राइट आर्म ऑफ द फ्री वर्ल्ड’ ही बिरुदावली सार्थ ठरवली.
स्मिथ अँड वेसन एम २९/.४४ मॅग्नम रिव्हॉल्व्हर
डर्टी हॅरी या १९७०च्या दशकातील हॉलीवूड चित्रपटातील एक गाजलेला प्रसंग. हॅरी कलहान या पोलिसाच्या भूमिकेतील अभिनेता क्लिंट ईस्टवुड दुपारी एका हॉटेलात काही तरी खात असतो. बाहेर अचानक आरडाओरडा ऐकू येतो. शेजारच्या बँकेवर दरोडा पडलेला असतो. हॅरी शिताफीने गोळीबार करून दरोडेखोरांना टिपतो. त्यांपैकी एक दरोडेखोर जखमी होऊन बँकेच्या दारात पडलेला असतो. त्याच्यापासून काही अंतरावरच त्याची बंदूक पडलेली असते. हॅरी त्याच्याजवळ जाऊन त्याच्यावर रिव्हॉल्व्हर रोखतो आणि त्याचा तो गाजलेला डायलॉग म्हणतो.. ‘मला माहीत आहे तू कसला विचार करत आहेस. मी सगळ्या सहा गोळ्या झाडल्या की पाच? पण खरं सांगायचं तर या गोंधळात मीही ते विसरून गेलो आहे. पण ही स्मिथ अँड वेसन .४४ मॅग्नम – जगातील सर्वात शक्तिशाली – रिव्हॉल्व्हर असल्याने सहजपणे तुझ्या डोक्याच्या चिंधडय़ा उडवू शकते. तेव्हा तूच विचार कर की तू भाग्यवान आहेस की नाही.’ क्लिंट ईस्टवुडच्या खास शैलीतील या डायलॉगनंतर तो गुंड शरण येतो.
स्मिथ अँड वेसन मॉडेल २९ किंवा .४४ मॅग्नम रिव्हॉल्व्हरची ख्याती तशीच होती. अमेरिकेत १९३० च्या दशकात आणि त्यानंतर गुन्हेगारी मोठय़ा प्रमाणात वाढली होती. अनेक संघटित गुन्हेगारी टोळ्यांनी थॉमसन सब-मशिनगनसारख्या (टॉमी गन) संहारक बंदुका मिळवल्या होत्या. वेगवान मोटारीतून येऊन गोळ्यांचा वर्षांव करून पसार होणाऱ्या गुन्हेगारांना रोखताना पोलिसांच्या पारंपरिक शस्त्रांची ताकद अपुरी पडत होती.
त्याच दरम्यान १९३४ साली स्मिथ अँड वेसन आणि विंचेस्टर कपन्यांमधील एल्मर कीथ आणि फिलिप शार्प यांनी मिळून .३५७ कॅलिबरचे नेहमीपेक्षा मोठे आणि शक्तिशाली काडतूस विकसित केले होते. त्याला नाव काय द्यावे याची चर्चा सुरू असताना मॅग्नम शॅम्पेनचा विषय निघाला. मॅग्नम शॅम्पेनची बाटली नेहमीच्या बाटलीपेक्षा मोठी असते. हे काडतूसही अन्य काडतुसांपेक्षा मोठे होते. त्यामुळे त्याला मॅग्नम असे नाव देण्याचे ठरले. तेव्हापासून नेहमीपेक्षा मोठय़ा आणि शक्तिशाली काडतुसाला मॅग्नम म्हटले जाते आणि तशी काडतुसे वापरणाऱ्या बंदुकीला मॅग्नम म्हणतात.
या काडतुसावर आधारित अनेक बंदुका तयार झाल्या. पुढे स्मिथ अँड वेसननेही १९५५ साली मॉडेल २९ नावाचे रिव्हॉल्व्हर तयार केले. त्यात .४४ कॅलिबरचे मॅग्नम काडतूस वापरले जायचे. त्यावरून ती रिव्हॉल्व्हर .४४ मॅग्नम म्हणून ओळखली गेली. जगातील सर्वात शक्तिशाली हँडगनमध्ये तिचा क्रमांक खूप वरचा आहे. या बंदुकीने अमेरिकी पोलिसांना गुन्हेगारांना रोखण्याची मोठी शक्ती मिळाली. ती गुन्हेगारांची कर्दनकाळ ठरली. अनेक सुरक्षा दलांनी ती रिव्हॉल्व्हर स्वीकारली. गोळी झाडल्यावर तिचा मागे हाताला बसणारा झटकाही तितकाच जोरदार असे.
स्मिथ अँड वेसन .४४ मॅग्नमची हीच खासियत डर्टी हॅरी चित्रपटांच्या मालिकेत अधोरेखित केली आहे. १९७० च्या दशकात त्यांच्या प्रदर्शनानंतर या बंदुकीची मागणी मोठय़ा प्रमाणावर वाढली. अनेकांनी डर्टी हॅरीची बंदूक म्हणून हौसेने ती विकत घेतली. १९७५ साली तिची मॉडेल ६२९ नावाची आवृत्तीही बाजारात आली. ती स्टेनलेस स्टीलची आणि क्रोमियमचा मुलामा दिलेली बंदूक होती. तीही ग्राहकांच्या पसंतीस उतरली. आजही .४४ मॅग्नम रिव्हॉल्व्हर स्मिथ अँड वेसन कंपनीची ‘मॅग्नम ओपस’ बनून राहिली आहे.
अमेरिकी एम-१४ आणि एम-१६ रायफल्स
दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस अमेरिकेने त्यांच्या सैन्यातील विविध शस्त्रांचा आढावा घेतला. त्यात असे दिसून आले की, सैन्याकडे अनेक प्रकारच्या बंदुका असल्याने त्यांच्यासाठी वेगवेगळा दारुगोळा पुरवण्यात अडचणी येत आहेत. बरेचदा एकाच तुकडीत सैनिकांकडे स्प्रिंगफिल्ड रायफल, थॉमसन सब-मशिनगन, ब्राऊनिंग ऑटोमॅटिक रायफल अशी वेगवेगळी शस्त्रे असत. त्या सगळ्यांत एकवाक्यता आणण्याच्या उद्देशाने नवी सिलेक्टिव्ह फायर ऑटोमॅटिक रायफल बनवण्याचा निर्णय घेतला गेला. सिलेक्टिव्ह फायर रायफलमधून ट्रिगर दाबल्यावर एका वेळी एकेक गोळी, सेमी-ऑटोमॅटिक मोडवर तीन गोळ्यांचा बस्र्ट किंवा फुल ऑटोमॅटिक मोडवर सर्व गोळ्या एका दमात झाडता येतात. त्यातून एम-१४ ही रायफल आकाराला आली.
अमेरिकी सैन्याने १९५७ साली एम-१४ रायफल स्वीकारली. स्प्रिंगफिल्ड कारखान्यात १९५८ साली उत्पादनाची सामग्री बसवली आणि १९५९ पासून एम-१४ रायफल प्रत्यक्ष सैन्याला मिळण्यास सुरुवात झाली. तिच्या मॅगझिनमध्ये ७.६२ मिमी व्यासाच्या २० शक्तिशाली गोळ्या बसत. त्यामुळे या रायफलची मारक क्षमता चांगली होती. पण लवकरच व्हिएतनाम युद्धात एम-१४ च्या त्रुटी लक्षात येऊ लागल्या. व्हिएतनामच्या जंगलांमधील पावसाळी आणि दमट वातावरणात एम-१४ च्या लाकडी दस्त्यात (बट) आद्र्रता शोषली जाऊन लाकडी भाग फुगत असत. त्यामुळे तिच्यावरील नेम धरण्यासाठी बसवलेल्या साइट्सचे गणित बिघडून अचूकतेवर परिणाम होत असे. म्हणून एम-१४ चे पुढील मॉडेल एम-१६ ही रायफल विकसित करण्यात आली.
रशियन एके-४७ प्रमाणे अमेरिकी एम-१६ ही रायफलही जगभरात गाजली. कोल्ट आर्मालाइट फॅक्टरीतील युजीन स्टोनर यांनी ही रायफल १९५६ च्या आसपास डिझाइन केली आणि १९६४ पासून ती अमेरिकी सेनादलांत दाखल झाली. तिच्या निर्मितीमध्ये हलके पण टिकाऊ मिश्रधातू, प्लास्टिक, कॉम्पोझिट मटेरियल आदींचा उपयोग केला होता. पूर्वीच्या एम-१४ मध्ये ७.६२ मिमीच्या गोळ्या वापरल्या जात. एम-१६ मध्ये त्याऐवजी थोडय़ा लहान म्हणजे ५.५६ मिमी व्यासाच्या गोळ्या भरल्या जात. त्यामुळे सैनिकांना तेवढय़ाच वजनात अधिक गोळ्या वाहून नेणे शक्य होते. तिला २० ते ३० गोळ्यांचे मॅगझिन बसत असे आणि त्यातून एका मिनटिाला ७०० ते ९५० च्या वेगाने गोळ्यांची बरसात होत असे.
मात्र व्हिएतनामच्या जंगलात एम-१६ रायफल वरचेवर जॅम होत असे आणि त्यामुळे अमेरिकी सैनिक मारले जात. त्यावर उपाय म्हणून अमेरिकेने एम-१६ च्या गोळ्यांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या डय़ुपाँ आयएमआर पावडरऐवजी जुन्या एम-१४ च्या गोळ्यांमध्ये वारली जाणारी स्टँडर्ड बेल पावडर वापरण्यास सुरुवात केली. त्याने बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर काजळी कमी साठत असे. तसेच एम-१६ ला सुरुवातीला स्वच्छतेसाठी किट पुरवले नव्हते, तेही पुरवण्यास सुरुवात केली. रायफल साफ करण्याची सैनिकांना सवय लावली. बॅरल आणि अंतर्गत भागांवर क्रोमियम प्लेटिंग केले. त्यातून एम-१६ ची परिणामकारकता वाढली आणि ती एक खात्रीशीर बंदूक म्हणून नावारूपास आली.
कलाशनिकोव्ह आणि एके मालिका : एक आख्यायिका
मिखाइल टिमोफेयेविच कलाशनिकोव्ह यांचा जन्म सोव्हिएत युनियनमधील कुर्या येथे १० नोव्हेंबर १९१९ साली झाला. दुसऱ्या महायुद्धात ते सोव्हिएत युनियनच्या लाल सेनेत टँक कमांडर होते. अॅडॉल्फ हिटलरने ऑपरेशन बार्बारोझा सुरू केले आणि नाझी फौजांनी सोव्हिएत प्रदेशात खोलवर मुसंडी मारली. ऑक्टोबर १९४१ मध्ये ब्रायन्स येथील लढाईत जर्मन सैन्याविरुद्ध टी-३४ रणगाडय़ावरून लढताना कलाशनिकोव्ह जखमी झाले. ते एप्रिल १९४२ पर्यंत रुग्णालयात उपचार घेत होते.
चांगल्या असॉल्ट रायफलच्या अभावी सोव्हिएत सेनेची वाताहत झाली याचे शल्य कलाशनिकोव्ह यांना फार लागले होते. रुग्णालयातील वास्तव्यात त्यांनी देशासाठी चांगली असॉल्ट रायफल तयार करण्याचा ध्यास घेतला. जखमी सैनिकांशी तासन्तास चर्चा करून रायफलसंबंधी त्यांच्या अपेक्षा जाणून घेतल्या आणि नवी रायफल डिझाइन केली. सोव्हिएत सेनेने दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस रायफल डिझाइन करण्याची स्पर्धा ठेवली होती. त्यात कलाशनिकोव्ह यांच्या रायफलचा प्रथम क्रमांक आला. सोव्हिएत सेनेने १९४७ साली ती स्वीकारली आणि १९४९ साली ही नवी रायफल सेनेच्या हाती पडली. कलाशनिकोव्ह यांनी जर्मन श्टुर्मगेवेर -४४ या रायफलच्या धर्तीवर एके-४७चे डिझाइन तयार केले, असा आरोप होतो. पण कलाशनिकोव्ह यांनी त्याचा इन्कार केला होता.
इझमश ही ‘एके-४७’ची निर्माती कंपनी रशियातील इझेवस्क नावाच्या गावात वसली आहे. या गावाची खासियत म्हणजे तेथील पूर्वापार व्यवसाय शस्त्रास्त्रे बनवण्याचा. अॅडॉल्फ हिटलरच्या नाझी जर्मन आक्रमणाच्या शतकभरापूर्वी नेपोलियनने रशियावर आक्रमण केले होते. त्याचाही तसाच पराभव झाला होता आणि त्या युद्धात रशियाने वापरलेल्या तोफाही इझेवस्क गावातील कारखान्यांतच बनल्या होत्या. तेथील मूळ कारखान्यात आता ‘एके-४७’चे उत्पादन होणे बंद झाले आहे. युद्धकाळात पुरुष आघाडीवर लढण्यासाठी गेले असल्याने येथील बऱ्याचशा कामगार स्त्रिया होत्या. त्या त्यांच्या कामात इतक्या पटाईत होत्या की त्यांच्याबद्दल गमतीने म्हटले जायचे – या महिलांना कोणत्याही कारखान्यात नेऊन सोडले तरी तेथील अंतिम उत्पादन एके-४७ च असेल.
आता बाजारात येणाऱ्या ‘एके-४७’ रशियाच्या मित्रदेशांत परवान्याने बनवलेल्या किंवा आंतरराष्ट्रीय शस्त्रास्त्रांच्या काळ्या बाजारातून आलेल्या ‘पायरेटेड कॉपीज’ असतात. अनेकांना ‘एके-५६’ ही त्याच श्रेणीतील पुढील बंदूक वाटते. पण ती ‘एके-४७’ची चिनी नक्कल किंवा आवृत्ती आहे. कालाशनिकोव्ह यांनी पुढे एकेएम, एके-७४, पीके मशिनगन, आरपीके लाइट मशिनगन आदी बंदुकाही तयार केल्या. ही सर्व मालिका जगभर खूपच गाजली. एके-७४ रायफलमध्ये पूर्वीच्या ७.६२ मिमी व्यासाच्या गोळ्यांऐवजी ५.४५ मिमी व्यासाच्या गोळ्या वापरल्या जात. एके-१०१, १०२, १०३ या बंदुकाही अस्तित्वात आहेत. कलाशनिकोव्ह रशियन सैन्यातून लेफ्टनंट जनरलच्या हुद्दय़ावरून निवृत्त झाले. २३ डिसेंबर २०१३ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांना यूएसएसआर स्टेट प्राइझ, हिरो ऑफ सोशलिस्ट लेबर, लेनिल प्राइझ, स्टालिन प्राइझ, हिरो ऑफ द रशियन फेडरेशन, ऑर्डर ऑफ सेंट अँड्रय़ू, ऑर्डर फॉर मेरिट टू द फादरलँड आदी पुरस्कार मिळाले होते. ते जिवंतपणीच एक आख्यायिका बनले होते.
एके-४७ : बंदूकविश्वाची अनभिषिक्त सम्राज्ञी
सामान्यत: मशिनगनमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या ७.६२ मिमी. व्यासाच्या गोळ्या मिनिटाला ६५०च्या वेगाने ५०० मीटर अंतरापर्यंत झाडणारी ‘एके-४७’ असॉल्ट रायफल ओळखली जाते ती तिच्या दमदार ‘पंच’साठी. किंग कोब्राने चावा घेतलेला माणूस जसा पाणी मागत नाही तसा ‘एके-४७’ची गोळी वर्मी लागलेला माणूसही वाचणे अवघड. साधी पण भक्कम रचना, हाताळण्यातील सुलभता, देखभाल व दुरुस्तीची अत्यंत कमी गरज आणि कोणत्याही वातावरणात हुकमी कामगिरी बजावण्याची हमी ही ‘एके-४७’ची वैशिष्टय़े. त्याच्या जोरावर जगभरच्या सेनादलांबरोबरच गनिमी योद्धय़ांच्या गळ्यातील ताईत बनलेली ‘एके-४७’ ही केवळ एक बंदूक न राहता तो एक ‘कल्ट’ बनला आहे. जगातील एकूण बंदुकांपैकी २० टक्के (म्हणजे पाचपैकी एक) बंदुका ‘एके-४७’ आहेत. आजवर ७५ दशलक्ष ‘एके-४७’ बनवल्या गेल्या आहेत. त्या मालिकेतील एके-७४, एके-१००, १०१, १०३ या बंदुका एकत्रित केल्या तर ही संख्या १०० दशलक्षच्या वर जाते. आफ्रिकेतील मोझांबिक या देशाच्या राष्ट्रध्वजावर ‘एके-४७’ची प्रतिमा आहे. इतकेच नव्हे तर ‘एके-४७’चे निर्माते मिखाइल कलाशनिकोव्ह यांचे रशियात पुतळे आहेत. कलाशनिकोव्ह नावाची व्होडकाही आहे.
सोव्हिएत युनियनच्या सैन्याने दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस १९४५ साली उत्तम बंदूक बनवण्याची स्पर्धा घेतली होती. त्या वेळी सोव्हिएत लष्करात अधिकारी असलेले मिखाइल कलाशनिकोव्ह यांनी सादर केलेल्या बंदुकीच्या डिझाइनला या स्पर्धेत पहिले पारितोषिक मिळाले. १९४७ साली ही बंदूक सोव्हिएत लष्कराने स्वीकारली. ऑटोमॅटिक या इंग्रजी शब्दासाठीचा रशियन शब्द ‘आवटोमाट’साठी ‘ए’ हे आद्याक्षर, कलाशनिकोव्ह यांच्या नावातील ‘के’ आणि वापरात आलेल्या वर्षांतील ‘४७’ असे एकत्र करून ‘एके-४७’ हे नाव बनले आहे.
अमेरिकेने ‘एके-४७’च्या मुकाबल्यासाठी ‘एम-१६’ ही बंदूक तयार केली. पण ती ‘एके-४७’ इतकी प्रभावी ठरली नाही. ‘एम-१६’ गोळ्या झाडताना मध्येच जॅम व्हायची. त्यामुळे व्हिएतनाम युद्धात अनेक अमेरिकी सैनिकांनी प्रतिपक्षाच्या मृत रशियन सैनिकांच्या ‘एके-४७’ काढून घेऊन वापरल्या होत्या.
मात्र इतके यश लाभलेले मिखाइल कलाशनिकोव्ह रशियन लष्करातून लेफ्टनंट जनरलच्या हुद्दय़ावरून निवृत्त झाल्यानंतर साधारण ३०० डॉलर इतक्या तुटपुंजा निवृत्तिवेतनावर जगत होते. तेव्हा त्याच किमतीत आंतराष्ट्रीय बाजारात एक ‘एके-४७’ मिळायची. त्याउलट अमेरिकी ‘एम-१६’ बंदुकीचा निर्माता युजीन स्टोनर बंदुकीच्या डिझाइनसाठी मिळणाऱ्या रॉयल्टीवर धनाढय़ झाला होता. हा दोन्ही देशांच्या राजकीय विचारसरणींमधील आणि आर्थिक व्यवस्थांमधील फरक!
जर्मन एफजी-४२ : स्वयंचलित बंदुकांच्या दिशेने प्रवास
रशियामध्ये पहिल्या महायुद्धापासूनच स्वयंचलित (ऑटोमॅटिक), सेल्फ-लोडिंग रायफलच्या निर्मितीचे प्रयत्न सुरू होते. मात्र प्रत्यक्षात वापरण्यायोग्य डिझाइन विकसित होण्यास १९३० आणि १९४० चे दशक उजाडले. रशियामध्ये १९३६ साली गॅस-ऑपरेटेड सिमोनोव्ह एव्हीएस ३६ ही रायफल मर्यादित प्रमाणात वापरात आली. त्यानंतर दोन वर्षांनी टोकारेव्ह एसव्हीटी ३८ ही रायफल अस्तित्वात आली. या दोन्ही बंदुका रणभूमीवरील धउळीने आणि मातीने भरलेल्या वातावरणात वापरण्यासाठी पुरेशा दणकट नव्हत्या. त्यामुळे एसव्हीटी ३८ च्या जागी एसव्हीटी ४० ही टोकारेव्ह यांचीच रायफल वापरात आली. ती आधीच्या मॉडेल्सपेक्षा अधिक दणकट, सेमी-ऑटोमॅटिक आणि १० गोळ्या मावणारी रायफल होती. मात्र या रायफलमधील शक्तिशाली काडतूस डागताना खांद्याकडे जोराचा धक्का (रिकॉइल) बसत असे. त्याचा त्रास कमी करण्यासाठी एसव्हीटी ४० रायफलच्या बॅरलच्या पुढील भागात मोठा ‘मझल ब्रेक’ बसवण्यात आला. मझल ब्रेक, कॉम्पेन्सेटर किंवा फ्लॅश सप्रेसर नावाने ओळखले जाणारे उपकरण बंदुकीच्या नळीच्या टोकाला बसवले जाते. त्याने बाहेर पडणारे गरम वायू बाजूला किवा वर फेकले जातात. त्यामुळे गोळी झाडल्यावर बंदुकीला मागे बसणारा धक्का आणि बॅरल वर उचलले जाण्याचा प्रभाव कमी होतो आणि बंदुकीचा अचूकता व सहजता वाढते.
दुसऱ्या महायुद्धात जर्मन सैनिकांनी रशियन सैन्याकडून मोठय़ा प्रमाणात टोकारेव्ह एसव्हीटी-४० रायफल काबीज केल्या. जर्मनांनी त्यांचे नाव बदलून ओ-१ गेवेर २५९ (आर) असे केले आणि त्या पुन्हा रशियन सैनिकांविरुद्धच वापरल्या. या बंदुकीतून जर्मनांना अधिक प्रभावी गॅस-ऑपरेटेड सिस्टिम तयार करण्याचे तंत्र गवसले. त्यातून जर्मन गेवेर-४१ आणि एफजी-४२ (Fallschirmjägergewehr 42) या रायफल्स विकसित झाल्या.
दुसऱ्या महायुद्धाच्या सुरुवातीला जर्मन सैन्याला त्यांच्या जुन्या बोल्ट-ऑपरेटेड कार्बिनर-९८ के या कार्बाइन बदलण्यासाठी नव्या रायफलची गरज होती. ती माऊझर गेवेर-४१ मधून भरून निघाली. मात्र ती रणभूमीवर फारशी प्रभावी ठरली नाही. तिची गुंतागुंतीची गॅस-ऑपरेटेड ब्लो-बॅक प्रणाली माजी अडकून बंद पडत असे. तसेच तिचे वजनही जास्त होते.
या त्रुटी दूर करून एफजी-४२ तयार झाली. ती प्रामुख्याने जर्मन छत्रीधारी सैनिकांसाठी (पॅराट्रपर्स) बनवली होती. त्यात धातूचा कमीतकमी वापर करून वजन कमी केले होते. त्याला २० गोळ्यांचे बॉक्स मॅगझिन होते. गॅस-ऑपरेटेड प्रणाली अधिक कार्यक्षम बनवली होती. पण पूर्ण ऑटोमॅटिक मोडवर फायरिंग करताना तिच्या शक्तिमान काडतुसांचा धक्का या हलक्या बंदुकीला सहन होत नसे. त्यावर मात करून थोडी जड आणि प्रभावी एफजी-४२-२ ही आवृती १९४४ साली वापरात आली.
पडत्या काळात ब्रिटनला तारणारी स्टेन गन
दुसऱ्या महायुद्धात फ्रान्समधील डंकर्क येथे मे-जून १९४० दरम्यान नाझी जर्मनीच्या फौजांनी ब्रिटिश आणि अन्य दोस्त राष्ट्रंच्या ४ लाखांच्या आसपास सैन्याची मोठी कोंडी केली होती. महत्प्रयासाने ब्रिटनने त्यातील बहुतांश सैन्य इंग्लिश खाडी पार करून ब्रिटनमध्ये परत नेले. डंकर्कहून सैन्य परत आणताना बरीच शस्त्रे मागे सोडावी लागली होती. त्यानंतर जुलै ते ऑक्टोबर १९४० दरम्यान माघार घेणाऱ्या ब्रिटिश सैन्याचा जर्मनांनी थेट ब्रिटिश भूमीपर्यंत पिच्छा पुरवला. जर्मन लुफ्तवाफचा (हवाईदल) प्रमुख हर्मन गेअरिंगच्या विमानांनी ब्रिटनला भाजून काढले. ही लढाई ‘बॅटल ऑफ ब्रिटन’ म्हणून इतिहासात गाजली. मात्र विंस्टन चर्चिलच्या नेतृत्वाखालील ब्रिटनने मान तुकवली नाही.
या पडत्या काळात ब्रिटिश लष्कराला नव्या प्रभावी शस्त्राची तातडीने गरज भासत होती. त्यावेळी अनेक देशांत सब-मशिनगन वापरावर भर दिला जात होता. ब्रिटनही अमेरिकेकडून थॉमसन सब-मशिनगन किंवा टॉमी गन आयात करत होते. पण युद्धकाळात त्या बंदुकीच्या किंमती खूप वाढल्या. एका टॉमीगनची किंमत २०० डॉलरच्या आसपास होती. ब्रिटनला अशा लाखो बंदुकांची तातडीने गरज होती. त्यासाठी अमेरिकेला रोख पैशात किंमत भागवणे गरजेचे होते. युद्धाच्या काळात ब्रिटनची अर्थव्यवस्था आधीच कोलमडली होती आणि इतका मोठा आर्थिक व्यवहार, तोही रोकड स्वरूपात, करणे अशक्य होते. या गरजेतून स्टेन गन जन्माला आली. अशा परिस्थितीत जी काही साधने उपलब्ध आहेत त्यातून लवकरात लवकर अधिकाधिक प्रमाणात उत्पादन करता येऊ शकेल असे शस्त्र बनवणे क्रमप्राप्त होते. त्यामुळे स्टेन गन हे मूलत: अतिशय घाई-गडबडीत तयार केलेले कामचलाऊ शस्त्र होते. पण तरीही त्याने ब्रिटनला तारले.
मेजर रेजिनाल्ड शेफर्ड आणि हॅरॉल्ड टर्पिन यांनी या बंदुकीची रचना केली. शेफर्ड यांच्या नावातील एस, टर्पिन यांच्या नावातील टी आणि ब्रिटनमदील ज्या एनफिल्ड कारखान्यात ही बंदूक तयार केली त्यातील ई आणि एन ही अक्षरे घेऊन स्टेन असे नाव तयार झाले आहे.
या बंदुकीच्या मार्क १, २, ३, ५ असा आवृत्ती तयार झाल्या. मार्क ४ चे प्रत्यक्षात उत्पादन झाले नाही. त्यात ३२ गोळ्यांचे मॅगझिन बसत असे. तिचा पभावी पल्ला १०० मीटर होता आणि एका मिनिटाला ५०० ते ६०० च्या वेगाने गोळ्या झाडल्या जात. या एका बंदुकीची किंमत केवळ १० डॉलर किंवा २.३ पौंडांच्या आसपास होती. १९४० च्या दशकात युद्धाच्या उत्तरार्धात या बंदुकांच्या साधारण ४० लाख प्रती तयार झाल्या.
कमीत कमी कच्चा माल वापरून, अल्प कालावधीत तयार झालेल्या आणि बऱ्यापैकी काम करणाऱ्या या स्टेन गनने ब्रिटनला युद्धाच्या उत्तरार्धात तारले. उबलब्ध साधनांचा पुरेपूर वापर केल्याचे उदाहरण म्हणून ही बंदूक प्रसिद्ध आहे.
सब-मशिनगन आणि असॉल्ट रायफलचा उदय
पहिल्या महायुद्धाच्या दरम्यानच्या काळात रिव्हॉल्व्हरची जागा ऑटोमॅटिक पिस्तुले घेत होती. तसेच रायफलची जागा सब-मशिनगननी घेण्यास सुरुवात केली होती. या काळात रायफलचा साधारण पल्ला ८०० ते १२०० मीटरच्या जवळपास होता. पण पहिल्या महायुद्धानंतर १९३० च्या दशकात जर्मनीने केलेल्या एका अभ्यासात असे दिसून आले की प्रत्यक्षात चकमकी इतक्या लांबच्या अंतरावर घडत नाहीत त्या फारफार तर ४०० मीटरच्या अंतरात घडतात. त्यामुळे बंदुकांचा इतका लांबचा पल्ला अनावश्यक वाटू लागला. तसेच शत्रूवर अतिंम टप्प्यात निकराचा हल्ला करताना (असॉल्ट) बोल्ट-अॅक्शन रायफलइतक्या अचूकतेचीही गरज भासत नाही. त्यावेळी नेम अचूक नसला तरी चालतो पण शत्रूवर गोळ्यांचा जोरात वर्षांव करण्याची गरज भासते. तसेच पारंपरिक मशिनगन एकटय़ा सैनाकाने उचलून नेण्याइतक्या हलक्या नसत. या गरजेतून सब-मशिनगन आणि असॉल्ट रायफलचा उदय झाला.
पहिल्या महायुद्धाच्या अखेरीस अमेरिकेत स्प्रिंगफिल्ड कारखान्यात अशी बंदूक तयार केली गेली. पण तिचा युद्धात वापर झाला नाही. १९१५ साली इटलीच्या डोंगराळ भागातील सैनिकासाठी व्हिलार पेरोसा नावाची पहिली सब-मशिनगन तयार झाली. पण दोन बॅरल असलेल्या आणि ब्लो-बॅक अॅक्शनवर आधारित ही बंदूक मिनिटाला १२०० च्या वेगाने गोळ्या झाडत असे. पण दोन बॅरलमुळे ती वापरास किचकट होती. त्यामुळे पहिली खरी सब-मशिनगन बनण्याचा मान जातो तो जर्मन बर्गमान कंपनीचे डिझायनर ह्य़ुगो श्मिसर (Hugo Schmeisser) यांच्या मस्केट (Musquete) नावाच्या बंदुकीला. या बंदुकीने सब-मशिनगनची कल्पना प्रत्यक्षात उतरली होती आणि १९१७ साली जर्मन स्टॉर्मट्रपर्सना ती पुरवण्यात आली.
त्यानंतर ब्रिटिश लँकेस्टर आणि अमेरिकी डिझायनर जनरल जॉन टी. थॉमसन यांची एम १९२८ टॉमी गन बाजारात आली. सोव्हिएत युनियनची पीपीएसएच-४१ ही सब-मशिनगनही बरीच गाजली. या दोन्ही बंदुकांना गोल थाळीच्या आकाराचे डिस्क मॅगझिन होते. यासह जर्मन एमपी-४०, ब्रिटिश स्टेन गन आणि अमेरिकी एम-३ या सब-मशिनगनही वापरात आल्या. युद्धात खंदकांमध्ये उतरून हल्ला करताना या बंदुकांनी खूप महत्त्वाची कामगिरी पार पाडली. दोन महायुद्धांदरम्यान आणि त्यांच्या नंतर अमेरिकी टॉमी गनसारख्या बंदुका माफियांच्या हाती पडल्या. त्यामुळे टॉमी गन लष्करापेक्षा माफियांची बंदूक म्हणूनच कुप्रसिद्ध झाली.
चार वर्षे प्रचंड उत्पात घडवून १९१८ साली पहिले महायुद्ध थांबले. मात्र त्याने युरोपमध्ये आणि जगात स्थायी स्वरूपाची शांतता प्रस्थापित होऊ शकली नव्हती. विविध देशांतील हेवेदावे पूर्णपणे मिटले नव्हते. युद्धाचा हा पूर्णविराम नसून केवळ स्वल्पविराम आहे असेच वाटत होते. त्यामुळे सर्वच प्रमुख देश आगामी संघर्षांसाठी शस्त्रसज्ज होत होते. अमेरिकेच्या स्प्रिंगफिल्ड आर्सेनलमधील जॉन गरँड यांनी १९२० च्या दशकात .३० कॅलिबरची रायफल डिझाइन केली होती. ती १९३६ साली अमेरिकी सैन्याने अधिकृत रायफल म्हणून स्वीकारली. ती एम-१ गरँड रायफल म्हणून ओळखली गेली.
एम-१ गरँड ही मजबूत, सेमी-ऑटोमॅटिक, गॅस-ऑपरेटेड रायफल होती. तिच्या मॅगझिनमध्ये ८ गोळ्या मावत. त्यातून एका मिनिटाला १६ ते २४ गोळ्या झाडता येत. तिचा एकूण पल्ला ११०० मीटर असला तरी ती ४२० मीटपर्यंत प्रभावी आणि अचूक मारा करू शकत असे. अमेरिकी जनरल जॉर्ज पॅटन यांनी एम-१ गरँड रायफलचे वर्णन आजवर डिझाइन करण्यात आलेले सर्वात चांगले आणि जगातील सर्वात घातक शस्त्र म्हणून केले होते. अमेरिकी लष्कराने ती स्वीकारल्यानंतर १९५७ पर्यंत तिच्या साधारण ५४ लाख प्रती निर्माण केल्या गेल्या होत्या. एम-१ गरँड रायफलने अमेरिकी सैनिकांची दुसरे महायुद्ध, कोरियन युद्ध आणि व्हिएतनाम युद्धापर्यंत साथ केली.
या बंदुकीत एक त्रुटी होती. तिच्या गोळ्या संपल्या की गोळ्या ज्यात बसवलेल्या असत ती धातूची क्लिप ‘पिंग’ असा आवाज करत बाहेर पडे. त्या आवाजाने शत्रूला बंदूक रिकामी झाल्याचे कळत असे आणि तो त्या सैनिकाला मारत असे. अशा पद्धतीने अमेरिकेचे अनेक सैनिक मारले गेले. पण त्यावर मात करण्यासाठी अमेरिकी सैनिकांनी लवकरच एक शक्कल शोधून काढली. ते रायफल पूर्ण भरून तयार ठेवत आणि एखादी मोकळी क्लिप कठीण जमिनीवर फेकत. त्याच्या आवाजाने शत्रूसैनिकाला अमेरिकी सैनिकाची रायफल रिकामी असल्याचा समज होऊन तो डोके वर काढत असे आणि मारला जात असे.
एम-१ रायफलचे निर्माते जॉन गरँड यांची कहाणीही तितकीच उद्बोधक आहे. जॉन गरँड यांचा जन्म १ जानेवारी १८८८ रोजी कॅनडातील क्युबेक येथे झाला. वयाच्या ११ व्या वर्षी ते कनेक्टिकट येथील कापड कारखान्यात जमीन (फरशी) पुसण्याचे काम करत. पण यंत्रसामग्रीमध्ये त्यांना विलक्षण रस होता. फावल्या वेळात त्यांनी या कारखान्यातील सर्व यंत्रांचे काम जाणून घेतले होते. वयाच्या १८व्या वर्षी ते त्या कारखान्यात मशिनिस्ट म्हणून काम करू लागले होते.
नोव्हेंबर १९१९ मध्ये ते मॅसॅच्युसेट्स येथील स्प्रिंगफिल्ड आर्मरीमध्ये काम करू लागले आणि तेथेच चीफ सिव्हिलियन इंजिनियर बनले. तेथेच त्यांनी एम-१ रायफल बनवली आणि अन्य शस्त्रांचा विकास केला. मात्र त्याबद्दल संपूर्ण सेवाकाळात त्यांना सरकारी पगाराशिवाय वेगळे काहीही मिळाले नाही. गरँड यांच्या योगदानाबद्दल त्यांना काही आर्थिक लाभ मिळाला पाहिजे अशी मागणी होऊ लागली. पण त्यांना १ लाख डॉलरची मदत करण्याचा प्रस्ताव अमेकिी काँग्रेसमध्ये चर्चेला आला तेव्हा तो संमत झाला नाही. गरँड यांना १९४१ साली मेडल फॉर मेरिटोरियस सव्र्हिस आणि १९४४ साली गव्हर्नमेंट मेडल फॉर मेरिट ही सन्मानपदके मिळाली. गरँड १९५३ साली सेवनिवृत्त झाले आणि १६ फेब्रुवारी १९७४ साली त्यांचे निधन झाले.
हिटलर आणि जेम्स बॉण्डने वापरलेले वॉल्थर पीपीके
जगातील सर्वात प्रसिद्ध पिस्तुलांमध्ये जर्मन वॉल्थर पिस्तुलांचे स्थान नक्कीच अव्वल आहे. कार्ल वॉल्थर यांनी १८८६ साली स्थापन केलेल्या या कंपनीची पिस्तुले आजही जगभरात वापरात आहेत. त्यांच्या विविध सुधारित आवृत्तींचे आता अमेरिका, फ्रान्ससह अन्य देशांमध्येही उत्पादन होते. अॅडॉल्फ हिटलरने दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेर ३० एप्रिल १९४५ रोजी आत्महत्येसाठी वॉल्थर पीपीके हे पिस्तूल वापरले होते. इयान फ्लेमिंग यांनी त्यांच्या जगप्रसिद्ध जेम्स बॉण्ड या काल्पनिक पात्राच्या हाती सुरुवातीला .२५ बरेटा ४१८ पिस्तूल दिले होते. पुढे शस्त्रास्त्रतज्ज्ञ जॉफ्रे बूथरॉइड यांच्या सूचनेनंतर फ्लेमिंग यांनी डॉ. नो या कादंबरीपासून बॉण्डच्या हाती वॉल्थर पीपीके हे पिस्तूल दिले. तेव्हापासून जेम्स बॉण्डचे पिस्तूल म्हणून वॉल्थर पीपीके प्रसिद्ध आहे.
वॉल्थर पीपी हे पिस्तूल १९२९ साली प्रथम बाजारात आले. वॉल्थर पोलीस पिस्टल असे त्याचे पूर्ण नाव होते. ते प्रामुख्याने जर्मन पोलीस अधिकाऱ्यांसाठी तयार केले होते. अत्यंत सुबक आणि सुटसुटीत डिझाइनचे हे पिस्तूल तितकेच भक्कम बांधणीचे आणि वापरास खूपच प्रभावी होते. त्याची लांबी साधारण साडेसहा इंच तर वजन अवघे ०.६८२ किलोग्रॅम होते. त्यात ८ गोळ्यांचे बॉक्स मॅगझिन बसत असे आणि हे सेमी-ऑटोमॅटिक पिस्तूल ब्लो-बॅक अॅक्शन तंत्रावर चालत असे. त्याच्या विविध आवृत्तींमध्ये ९ मिमी शॉर्ट, ७.६५ मिमी, ६.३६ मिमी आणि ०.२२ इंच अशा कॅलिबरच्या गोळ्या वापरल्या जात. पण वॉल्थर पीपीमध्ये प्रामुख्याने ०.३२ इंच एसीपी (७.६५ मिमी व्यास आणि १७ मिमी लांबीचे) काडतूस वापरले जायचे. सुरुवातीला पोलिसांसाठी तयार केलेल्या या पिस्तुलाचे गुण लवकरच जर्मन सेनादलांनीही हेरले आणि लष्करासह जर्मन हवाईदलात म्हणजे लुफ्तवाफमध्ये वॉल्थर पीपी प्रसिद्ध झाले.
१९३० साली त्याची वॉल्थर पीपीके (पोलीस पिस्टल कुर्झ) ही आवृत्ती वापरात आली. जर्मन भाषेत कुर्झ म्हणजे लहान किंवा आखूड. मूळ पीपी पिस्तुलापेक्षा पीपीके लांबीला थोडे लहान होते. त्याच्याही विविध कॅलिबरच्या आवृत्ती असल्या तरी त्यात प्रामुख्याने ०.३२ इंच एसीपी हे काडतूस वापरले जायचे. वॉल्थर पीपीकेचे वजन केवळ ०.५६८ किलोग्रॅम होते. त्यात ७ गोळ्यांचे मॅगझिन बसवले जायचे. त्याची सेफ्टी कॅच म्हणजे सुरक्षा यंत्रणा अधिक प्रभावी होती.
याशिवाय १९३८ साली वॉल्थर पी-३८ नावाचे पिस्तूलही वापरात आले. ते प्रामुख्याने आधीच्या जर्मन लुगर पिस्तुलांना पर्याय म्हणून विकसित झाले होते. डबल अॅक्शन ट्रिगर, इंडिकेटर पिन असलेली हॅमर सेफ्टी आदी वॉल्थर पिस्तुलांची खासियत होती. डबल अॅक्शन प्रकारात ट्रिगर दाबल्यावर बंदूक कॉक आणि फायर दोन्ही होते. म्हणजे ट्रिगर आणि हॅमरचे काम एकाच वेळी होते. तर हॅमर सेफ्टी इंडिकेटर पिनमुळे पिस्तूल भरलेले आहे की रिकामे आहे हे कळत असे.
वॉल्थर पिस्तुलांनी दुसऱ्या महायुद्धात जर्मनीचे प्रमुख पिस्तूल म्हणून काम केले. नाझी सेनादलांचे आणि राजवटीचे ते एक दृश्यचिन्ह म्हणून आकारास आले. त्याची परिणामकारता इतकी चांगली होती की आजही अमेरिकेत स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीतर्फे आणि फ्रान्समध्ये मॅनुऱ्हिन कंपनीतर्फे त्यांचे उत्पादन होते.
गांधीहत्येसाठी वापरलेले एम १९३४
a gun to kill gandhi
इटलीतील बरेटा ही जगातील सर्वात जुनी आणि अद्याप सुरू असलेली शस्त्रास्त्र कंपनी मानली जाते. १५२६ साली स्थापना झाल्यापासून आजतागायत गेली ५०० वर्षे ही कंपनी इटालियन सैन्याला अव्याहतपणे शस्त्रे पुरवत आली आहे. सुरुवातीला ही कंपनी बंदुकांच्या केवळ बॅरल बनवत असे. आज ती मुख्यत्वे दर्जेदार पिस्तुलांसाठी प्रसिद्ध आहे.
बरेटाचे पहिले पिस्तूल १९१५ साली तयार झाले. प्रत्यक्षात पहिल्या महायुद्धात तातडीच्या गरजेतून या पिस्तुलाची निर्मिती झाली होती. पण त्याने बरेटासाठी एक नवे दालन उघडले आणि नंतर तिच बरेटाची ओळख बनली. बरेटा मॉडेल १९१५ पिस्तुलाची पहिली आवृत्ती ७.६५ मिमीची होती. त्यात रिकामे काडतूस बाहेर फेकण्यासाठी फायरिंग पिनचा वापर केला होता. या पिस्तुलाच्या पुढील आवृत्तीत कॅलिबर ९ मिमी करण्यात आले. तसेच रिकामे काडतूस बाहेर टाकण्यासाठी इजेक्टर स्टॉप पद्धत वापरण्यात आली. त्यामुळे सुधारित आवृत्ती अधिक खात्रीशीर बनली होती.
त्यानंतरचे पिस्तूल १९३४ साली बाजारात आले. दुसऱ्या महायुद्धात या पिस्तुलाचे व्यापक प्रमाणावर उत्पादन झाले आणि बरेटा जगातील सर्वात मोठय़ा पिस्तूलनिर्मात्या कंपन्यांपैकी एक बनली. १९३० च्या दशकात इटलीचे सैन्य जर्मनीच्या वॉल्थेर पीपी नावाच्या पिस्तुलाने चांगलेच प्रभावित झाले होते. त्यामुळे इटलीच्या सैन्याला पिस्तूल पुरवण्यासाठी जर्मनीच्या कंपनीकडून स्पर्धा निर्माण होण्याची भीती बरेटाला वाटत होती. त्यातून बरेटाने मॉडेल १९३४ हे सेमी -ऑटोमॅटिक पिस्तूल बनवले. ते इटलीच्या सैन्याने १९३७ साली अधिकृत पिस्तूल म्हणून स्वीकारले. त्याच्या पुढची मॉडेल १९३५ ही आवृत्तीही नंतर तयार झाली. ते पिस्तूलही एम १९३४ सारखेच होते. पण त्यातून .३२ एसीपी (७.६५ ब्राऊनिंग) काडतुसे डागली जात.
बरेटा पिस्तुलांची ओळखीची खूण म्हणजे त्यांच्या स्लाइडवरील भागातील मोकळी खाच. पिस्तूल कॉक करण्यासाठी स्लाइड खेचले जाते. गोळी झाडल्यानंतर स्लाइड मागेपुढे होते आणि त्याच्या वरील मोकळ्या खाचेतून झाडलेल्या काडतुसाचे रिकामे आवरण बाहेर पडते. बरेटाच्या एम १९३४ च्या निर्मितीत कमीत कमी सुटे भाग वापरलेले असल्याने ते वापरास आणि देखभालीस अत्यंत सोपे पिस्तूल होते. त्यात एक गोळी झाडल्यानंतर दुसरी गोळी चेंबरमध्ये आणण्यासाठी ब्लो-बॅक पद्धती वापरली होती. त्याच्या मॅगझिनमध्ये ७ गोळ्या मावत. या पिस्तुलाची एक त्रुटी म्हणजे त्याचा हॅमर उघडा होता. सेफ्टी कॅच लॉक केल्यावर केवळ ट्रिगर लॉक होत असे आणि हॅमर खुला राहत असे. अशा वेळी हॅमर नुसता ओढून सोडला तरी पिस्तुलातून चुकीने गोळी झाडली जात असे.
भारतीयांना बरेटा मॉडेल १९३४ पिस्तूल माहीत आहे, ते ३० जानेवारी १९४८ रोजी नथुराम गोडसेने महात्मा गांधी यांची हत्या करण्यासाठी वापरले म्हणून. त्याचा सीरियल नंबर ६०६८२४ असा होता आणि त्यात .३८० एसीबी प्रकारच्या गोळ्या वापरल्या जात. १९३४ साली इटलीत तयार झालेले हे पिस्तूल एका अधिकाऱ्याने इटलीच्या अॅबिसिनीयावरील आक्रमणात वापरले. त्यानंतर ते एका ब्रिटिश अधिकाऱ्याकडे गेले. त्यानंतर त्याची मालकी अनेकदा बदलली. पण ते भारतात कसे आले आणि गोडसेच्या हाती कसे पडले याचा नेमका सुगावा लागत नाही.
मॅग्झिम आणि व्हिकर्स मशिनगन
गॅटलिंग गन प्रामुख्याने हाताने फिरवावी लागत असल्याने तिच्या वापरावर मर्यादा होत्या. १८८० च्या दशकात स्मोकलेस पावडरचा शोध लागल्यानंतर ही अडचण दूर झाली. नेहमीच्या गनपावडरच्या ज्वलनातून निर्माण होणारा धूर आणि वायू अनियमित असे. स्मोकलेस पावडरचे ज्वलन अधिक नियमित प्रकारे होते. त्यातून निर्माण होणाऱ्या बंदुकीच्या धक्क्य़ाचा किंवा रिकॉइलचा वापर करून बंदुकीतून झाडलेल्या गोळीचे रिकामे आवरण बाहेर फेकणे आणि नवी गोळी फायरिंग चेंबरमध्ये आणणे ही कामे करता येऊ लागली. हे तंत्र वापरून अमेरिकेतील हिरम स्टीव्हन्स मॅग्झिम यांनी १८८४ साली ऑटोमॅटिक मशिनगन बनवली. ती मॅग्झिम मशिनगन म्हणून गाजली. त्यांच्या पाठोपाठ ते तंत्र वापरून हॉचकिस, लेविस, ब्राऊनिंग, मॅडसन, माऊझर आदींनीही मशिनगन बनवल्या. आता खऱ्या अर्थाने मशिनगन युग अवतरले होते आणि रणांगणावर मृत्यू थैमान घालू लागला होता.
कोणत्याही मशिनगनला उष्णता ही मुख्य अडचण भेडसावत होती. बंदुकीच्या दारूचा चेंबरमध्ये होणारा स्फोट, त्यातून निर्माण होणारे गरम वायू आणि तापलेली गोळी बंदुकीच्या बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर घासून वेगाने बाहेर पडताना बरीच उष्णता निर्माण होते. त्याने मशिनगनचे बॅरल खूप तापते. परिणामी मशिनगन एक तर जॅम होऊ शकते किंवा ट्रिगर न दाबदाच सलग गोळ्या झाडल्या जाऊ शकतात. त्यामुळे मशिनगन थंड ठेवणे हे तिच्या रचनाकारांसाठी एक आव्हान असते. मॅग्झिम यांनी ही अडचण सोडवण्यासाठी बॅरलच्या भोवतीने धातूचे दंडगोलाकार आवरण बसवून त्यात पाणी खेळते ठेवले होते. त्यामुळे मशिनगन थंड राहत असे. याला वॉटर-कुल्ड सिस्टम म्हटले जाते.
मॅग्झिम मशिनगनचे वजन साधारण २७ किलो होते. त्यात कॅनव्हासवर बसवलेल्या २५० गोळ्यांचा पट्टा भरला जायचा. त्यात .३०३ कॅलिबरच्या गोळ्या वापरल्या जात. मॅग्झिम मशिनगन मिनिटाला ५५० ते ६०० गोळ्या झाडू शकत असे. ती चालवण्यासाठी ४ सैनिक लागत. मशिनगनच्या वजनामुळे ती एकटय़ाला उचलणे अवघड होते. त्यामुळे ती युद्धभूमीवर एका ठिकाणाहून दुसरीकडे लगेच नेता येत नसे. एकाच ठिकाणाहून तिला फायर करावे लागे.
पुढे १८९६ साली मॅग्झिम यांची कंपनी ब्रिटनच्या व्हिकर्स लिमिटेड या कंपनीने विकत घेतली. त्यांनी मॅग्झिम मशिनगनमध्ये सुधारणा करून व्हिकर्स मशिनगनची निर्मिती केली. मूळच्या मॅग्झिम मशिनगनच्या कार्यपद्धतीत काही बदल केले. तिचे वजन कमी केले. काही सुटय़ा भागांसाठी मिश्रधातू वापरले गेले. त्याने मशिनगनची ताकद वाढली. तसेच बॅरलच्या पुढील टोकाला मझल बूस्टर बसवण्यात आला. त्याने रिकॉइलची ऊर्जा अधिक कार्यक्षमतेने वापरता येते आणि बंदूक आणखी खात्रीलायक बनते. ब्रिटिश लष्कराने नोव्हेंबर १९१२ मध्ये व्हिकर्स मशिनगन त्यांची स्टँडर्ड मशिनगन म्हणून स्वीकारली. त्याच्या जोडीने मॅग्झिम मशिनगनही वापरात होती.
आतापर्यंत विमानांचा उगम होऊन ती युद्धात वापरली जाऊ लागली होती. विमानावर मशिगनग बसवण्यासाठी वैमानिकाच्या पुढील जागा सर्वात योग्य होती. पण तेथे मशिनगनच्या गोळ्यांच्या वाटेत प्रोपेलरची पाती येत असत. यावर मात करण्यासाठी ‘गन सिन्क्रोनायझरचा’ शोध लागला. त्यात प्रोपेलरची पाती आणि मशिनगनचा मेळ साधून फिरत्या पात्यांच्या मधून गोळ्या झाडल्या जातात. व्हिकर्स बायप्लेन या विमानात १९१३ साली ही प्रणाली बसवली गेली.
मशीनगनचा उगम आणि गॅटलिंग गन
मशीनगनच्या शोधाने युद्धतंत्रात क्रांती केली. त्यापूर्वीच्या बंदुकांनी एकेक किंवा फार तर एका मिनिटात १५-२० गोळ्या झाडू शकणाऱ्या सैनिकाच्या हाती भयंकर मारक शक्ती आली. आता एकटा सैनिक शत्रूच्या संपूर्ण तुकडीला थोपवू किंवा संपवू शकत होता. मशीनगनच्या आगमनाने पारंपरिक पायदळाची युद्धभूमीवरील व्यूहरचना बदलली. पहिले महायुद्ध हे बहुतांशी मशीनगनचे युद्ध म्हणूनच ओळखले जाते. त्यातील व्हर्दून आणि सोम येथील लढायांमध्ये मशीनगन्सनी लाखो सैनिकांचे प्राण घेतले. जॉन ब्राऊनिंग यांची मशीनगन या युद्धात प्रभावी ठरली असली तरी मशीनगनचे जनक ते नव्हते. त्यांच्या आधीही अनेक जणांनी या कल्पनेवर काम केले होते.
सुरुवातीच्या फ्लिंटलॉक आणि पर्कशन लॉक बंदुकांच्या निर्मितीनंतर एकापेक्षा अधिक गोळ्या झाडू शकणाऱ्या शस्त्रांची मागणी वाढू लागली. त्यातून रिव्हॉल्व्हर, पिस्तूल, रीपिटिंग रायफल आदींचा जन्म झाला. त्यातून फार तर ५, १०, २० गोळ्या झाडता येत असत. पुढे ही शस्त्रेही युद्धात कमी पडू लागली.
सुरुवातीला एका वेळी अनेक गोळ्या झाडण्यासाठी बंदुकीच्या नळ्यांची संख्या वाढवून प्रयत्न केले गेले; पण नळ्यांची संख्या वाढवण्यावर मर्यादा होती. सुरुवातीच्या प्रयत्नांमध्ये फिलाडेल्फियाचे जोसेफ बेल्टन, ब्रिटनमधील हेन्री क्लार्क, हेन्री बेसेमर, अमेरिकेतील जॉन रेनॉल्ड्स, सी. ई. बार्नेस, विल्सन अॅगर यांची अॅगर किंवा कॉफी मिल गन यांचा समावेश होता. पण ही सर्व मॉडेल्स प्रत्यक्ष वापरास कुचकामी ठरली.
लंडन येथील जेम्स पकल यांनी १७१८ साली पहिली मशीननग प्रत्यक्षात तयार केली. तत्पूर्वी हे शस्त्र केवळ कल्पनेतच किंवा ड्रॉइंग बोर्डवरच अस्तित्वात होते. पकल गनमध्ये गोलाकार फिरणारा सिलेंडर होता आणि त्याद्वारे चेंबरमध्ये गोळ्या भरल्या जात. त्यामध्ये वर्तुळाकार रचनेत अनेक बॅरल्स बसवलेली असत आणि ती एका हँडलद्वारे हाताने गोलाकार फिरवली जात. त्याला हँड क्रँक सिस्टम म्हटले जायचे. त्याने त्यातून गोळ्या झाडल्या जात. हे तंत्र वापरून अमेरिकेत अनेक मशीनगन्स तयार झाल्या आणि अमेरिकी गृहयुद्धात वापरल्याही गेल्या.
मात्र पकल यांच्या मशीनगनमध्ये गोळ्या झाडण्यासाठी पर्कशन लॉक व्यवस्था होती. त्यामुळे तिच्यावर मर्यादा येत होती. सेल्फ कंटेन्ड मेटॅलिक काटिर्र्जचा विकास झाल्यानंतर एका वेळी अनेक गोळ्या झाडू शकणाऱ्या शस्त्रांच्या विकासालाही चालना मिळाली.
त्यात सर्वात प्रभावी मशीनगन होती ती गॅटलिंग गन. अमेरिकी गृहयुद्धादरम्यान १९६२ साली रिचर्ड जॉर्डन गॅटलिंग यांनी तयार केलेल्या मशीनगनला गॅटलिंग गन म्हणतात. त्यात १० बॅरल्स होती. ती हाताने फिरवली जात. प्रत्येक बॅरलचा वर्तुळाकार फेरा पूर्ण होताना त्यात गोळी भरली जाऊन ती झाडली जायची. त्यानंतर बॅरलचा अर्धा फेरा पूर्ण होताना त्यातील रिकामे काडतूस बाहेर काढले जायचे. सुरुवातीला गॅटलिंग यांनीही पर्कशन लॉक पद्धत वापरली होती; पण पुढील आवृत्तीत त्यांनी सेल्फ कंटेन्ड काटिर्र्ज वापरले आणि मशीनगन अधिक प्रभावी बनवली. अशा पद्धतीने गॅटलिंग गनमधून एका मिनिटात ३००० गोळ्या झाडल्या जात. कालानुरूप मशीनगनची क्षमता वाढवण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. त्यात विजेवर चालणारी मोटर वापरून मशीनगन चालवली गेली. त्याच तंत्रात आता अनेक सुधारणा झाल्या असून आजही गॅटलिंग गनच्या सुधारित आणि शक्तिशाली आवृत्ती वापरात आहेत.
ब्राऊनिंग ऑटोमॅटिक रायफल, मशिनगन आणि शॉटगन
colt model 1895
जॉन ब्राऊनिंग १८९० च्या दशकात ऑगडेन येथे एकदा नेमबाजी करत होते. अन्य एका नेमबाजाच्या बंदुकीचे निरीक्षण करताना त्यांना एक गोष्ट जाणवली. बंदुकीतून गोळी झाडताना बाहेर पडणाऱ्या वायूंच्या झोतामुळे पुढील गवत आणि छोटी झुडपे हलत होती. जेम्स वॅटला जशी किटलीचे झाकण उडालेले पाहून वाफेच्या शक्तीची जाणीव झाली तसाच हा प्रसंग होता. बंदुकीतून बाहेर पडणाऱ्या या वायूंची शक्ती वाया जात असून तिचा वापर करून घेता येईल असे ब्राऊनिंग यांच्या लक्षात आले आणि खेळ थांबवून ते तडक कारखान्यात आले. त्यानंतर त्यांनी बंदुकीतून बाहेर पडणारे हे वायू पुढील गोळी चेंबरमध्ये आणण्यासाठी वापरले. त्यातूनच गॅस-ऑपरेटिंग मशिनगनचा शोध लागला.
ब्राऊनिंग हे डिझाइन घेऊन कोल्ट कंपनीकडे गेले. तेथे त्यांनी सलग २०० गोळ्या झाडून दाखवल्या. लष्कराला या मशिनगनची आणखी कठोर परीक्षा घ्यायची होती. तेथे ब्राऊनिंग यांनी सलग १८०० गोळ्या झाडून दाखवल्या. कोल्ट कंपनीतर्फे त्याचे उत्पादन सुरू झाले आणि ही मशिनगन कोल्ट मॉडेल १८९५ म्हणून गाजली. त्याच्या पुढच्या भागात गॅसचा वापर करण्यासाठी धातूचा एक पट्टीसारखा भाग असायचा. तो सतत हलत असे. त्यामुळे ही बंदूक जमिनीपासून काही उंचीवर ट्रायपॉड वापरून ठेवावी लागायची. त्यामुळे तिला पोटॅटो डिगर म्हणत. ही मशिनगन चीनमधील बॉक्सर रेव्होल्युशनमध्ये काही प्रमाणात वापरली गेली. त्यानंतर पहिल्या महायुद्धापर्यंत मशिनगनचा फारसा वापर झला नाही. पण तिच्यात सुधारणा होत राहिल्या.
ब्राऊनिंग यांनी १९१७ साली सुधारित मशिनगनचे डिझाइन विकसित केले. त्यात सततच्या गोळीबारामुळे तापणारे बॅरल थंड करण्यासाठी बाजूने पाण्याच्या आवरणाचा वापर केला होता. त्यामुळे ही मशिनगन मॉडेल १९१७ वॉटर-कूल्ड मशिनगन म्हणून ओळखली गेली. ब्राऊनिंग यांनी एका चाचणीत त्यातून सलग ४८ मिनिटे १२ सेकंदांत ४० हजार गोळ्या झाडून दाखवल्या. दुसऱ्या महायुद्धात ब्राऊनिंग सुधारित मशिनगन वापरून ब्रिटिशांनी जर्मनीची अनेक विमाने पाडली. नाझी जर्मनीच्या हवाईदलाचे तत्कालीन प्रमुख हर्मन गेअरिंग त्या संदर्भात म्हणाले होते की, जर जर्मनीकडे ब्राऊनिंग मशिनगन असती तर ‘बॅटल ऑफ ब्रिटन’चा निकाल वेगळा लागला असता.
गॅस-ऑपरेटेड ब्राऊनिंग ऑटोमॅटिक रायफलनेही (बीएआर) युद्धभूमीवर क्रांती घडवली. या बंदुकीत २० गोळ्या मावत आणि त्या अडीच सेकंदात झाडल्या जात. बीएआरच्या स्वरूपात सैनिकांच्या हाती चालताचालता वापरता येणारी मशिनगनच आली होती. ही बंदूक दुसरे महायुद्ध, कोरियन आणि व्हिएतनाम युद्धांमध्येही वापरली गेली. या बंदुकीच्या रॉयल्टीतून ब्राऊनिंग खूप पैस कमावू शकले असते. मात्र त्यांनी साडेसात लाखांचे एकरकमी मानधन घेऊन ती अमेरिकी लष्कराला देऊन केली. आपल्याकडून देशाला भेट आहे, असे ते म्हणत. या बंदुकीनेच पुढील असॉल्ट रायफल्सचा मार्ग प्रशस्त केला. २६ नोव्हेंबर १९२६ रोजी कामात व्यस्त असतानाच ब्राऊनिंग यांचे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. त्यानंतरही त्यांची सुपरपोस्ट डबलडेकर शॉटगन खूप गाजली. आजवर सर्वाधिक ऑलिम्पिक पदके मिळवून देणारी बंदूक म्हणून ती प्रसिद्ध आहे.
पहिले महायुद्ध सुरू करणारे : ब्राऊनिंग १९१० पिस्तूल
जॉन ब्राऊनिंग आणि विंचेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनीची भागीदारी १८९०च्या दशकापर्यंत चांगलीच बहरली होती. विंचेस्टर कंपनीने १७ वर्षांत ब्राऊनिंग यांची ४४ डिझाइन विकत घेतली होती. सन १९०० पर्यंत ७५ टक्के स्पोर्टिग गन्स ब्राऊनिंग यांनी डिझाइन केलेल्या होत्या. मात्र ब्राऊनिंग यांच्या बंदुकांची डिझाइन विकत घेण्यात विंचेस्टर कंपनीची एक गुप्त खेळीही असायची. ब्राऊनिंग यांची डिझाइन्स प्रतिस्पर्धी कंपन्यांच्या हाती पडू नयेत म्हणून विंचेस्टर ती सरसकट विकत घेऊन ठेवत असे. त्यातील सर्वच डिझाइन्सची उत्पादने बाजारात येत नसत. सन १९०० मध्ये ब्राऊनिंग यांनी ऑटोमॅटिक शॉटगन डिझाइन केली. ही बंदूक बाजारात उत्तम चालणार याची ब्राऊनिंग यांना खात्री होती. त्याचे डिझाइन विंचेस्टरने विकत घेऊन ते फडताळात पडून राहावे अशी त्यांची इच्छा नव्हती. ब्राऊनिंग या बंदुकीचे डिझाइन विंचेस्टरला देण्यास उत्सुक नव्हते. पण ती वेळ आल्यावर ब्राऊनिंग यांनी विंचेस्टरकडे एकरकमी मानधनाऐवजी कायमची रॉयल्टी देण्याची मागणी केली. विंचेस्टरने त्याला नकार दिला. तेव्हापासून ब्राऊनिंग आणि विंचेस्टर यांचे संबंध कायमचे तुटले.
मग जॉन ब्राऊनिंग ते डिझाइन घेऊन रेमिंग्टन कंपनीकडे गेले. मात्र ब्राऊनिंग भेटीसाठी थांबले असतानाच रेमिंग्टनच्या अध्यक्षांचे (मोर्सेलिस हार्डी) निधन झाले. त्यानंतर ब्राऊनिंग त्यांचे डिझाइन घेऊन थेट युरोपमधील बेल्जियमच्या फॅब्रिक नॅशनल या कंपनीकडे गेले. त्यातून ब्राऊनिंग ऑटोमॅटिक-५ शॉटगनचा जन्म झाला. ती ऑटो-५ किंवा ए-५ नावाने अधिक परिचित आहे. एका वेळी पाच काडतुसे मावणारी ती पहिलीच शॉटगन होती. त्यातून पुढे ऑटोमॅटिक पिस्तुलांच्या निर्मितीचा मार्ग सुकर झाला.
ब्राऊनिंग यांच्या मॉडेल १९०० पिस्तुलाच्या पाच लाख प्रती खपल्या. ब्राऊनिंग मॉडेल १९०० पिस्तुलाच्या ‘वेस्ट पॉकेट’ आणि ‘बेबी ब्राऊनिंग’ नावाच्या आवृत्तीही उपलब्ध होत्या. त्यानंतर ब्राऊनिंग मॉडेल १९१० हे पिस्तूल विकसित झाले. पहिल्या महायुद्धाची सुरुवात करून ८५ लाख जणांच्या मृत्यूला कारणीभूत ठरलेले पिस्तूल म्हणून ते इतिहासात कुप्रसिद्ध आहे. ऑस्ट्रियाचा राजपुत्र आर्चडय़ूक फ्रांझ फर्डिनंड आणि त्याची पत्नी सोफी यांची गॅव्रिलो प्रिन्सिप याने २८ जून १९१४ रोजी बोस्नियाची राजधानी सॅरायेव्हो येथे एफएन मॉडेल १९१० .३८० कॅलिबर पिस्तुलातून गोळ्या झाडून हत्या केली. आणि पहिल्या महायुद्धाची ठिणगी पडली. यापूर्वी या घटनेत एफएन मॉडेल १९०० .३२ कॅलिबर पिस्तूल वापरले गेल्याचे मानले जात होते.
त्यानंतर बाजारात आलेले ब्राऊनिंग मॉडेल १९११ किंवा एम१९११ हे पिस्तूलही तितकेच गाजले. पहिल्या महायुद्धापासून १९८५-८६ पर्यंत ते अमेरिकी सैन्याचे स्टँडर्ड इश्यू पिस्तूल होते. अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष ड्वाइट आयसेनहॉवर आणि जनरल जॉर्ज पॅटन यांचे ते आवडते पिस्तूल होते.
बंदूकविश्वाचा लिओनार्दो द विन्ची
जॉन मोझेस ब्राऊनिंग यांना बंदुकांच्या जगातील लिओनार्दो द विंची म्हणून ओळखले जाते. ७१ वर्षांच्या आयुष्यात त्यांनी विविध प्रकारच्या १०० बंदुकांची डिझाइन बनवली आणि त्यांच्या नावावर १२८ पेटंट जमा आहेत. त्यातील काही बंदुका मूळ डिझाइनच्या सुधारित आवृत्ती असल्या तरी अनेक बंदुका पूर्णपणे नव्या संकल्पनांवर आधारित होत्या. त्यांच्या बंदुकांनी जगाच्या इतिहासावर मोठी छाप पाडली असली तरी अनेक जणांना त्या बंदुकांच्या रचनाकाराचे नाव माहीत नाही, कारण त्यापैकी बहुतांश बंदुकांचे आराखडे त्यांनी अन्य कंपन्यांना निर्मितीसाठी विकले होते.
जॉन मोझेस ब्राऊनिंग यांचा जन्म १८५५ सालचा. त्यांचे कुटुंब अमेरिकेतील युटाह प्रांतातील ऑगडेन या ठिकाणचे. वडील जोनाथन हेदेखील बंदूक निर्माते. त्यांनी तयार केलेली रिपिटर रायफल प्रसिद्ध होती. वयाच्या २३ वर्षी जॉन ब्राऊनिंग यांच्या पाहण्यात अन्य एका व्यक्तीने तयार केलेली बंदूक आली. ती पाहून त्यांना जोरात हसू आले आणि ते उद्गारले की, यापेक्षा चांगली बंदूक तर मी तयार करू शकतो. आणि त्यांनी खरोखरच स्वत: बंदूक तयार केली. ती मॉडेल १८८५ सिंगल शॉट रायफल नावाने प्रसिद्ध झाली. त्या बंदुकीने विंचेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनीचे अधिकारी टी. जी. बेनेट इतके प्रभावित झाले की, ते कनेक्टिकटहून ऑगडेन येथे जॉन ब्राऊनिंग यांना भेटायला आले. तेथे जॉन यांचे बंधू मॅक, एड, सॅम आणि जॉर्ज यांनी त्यांचा कारखाना आणि दुकान थाटले होते. विंचेस्टर कंपनीने ब्राऊनिंग यांच्या मॉडेल १८८५ रायफलचे हक्क ८००० डॉलरला विकत घेतले आणि तिचे विंचेस्टर कंपनीच्या कनेक्टिकट येथील कारखान्यात उत्पादन सुरू झाले. हीच ती प्रसिद्ध विंचेस्टर मॉडेल १८८५ सिंगल शॉट रायफल. येथूनच जॉन ब्राऊनिंग आणि विंचेस्टर यांच्या सहकार्याची कहाणी सुरू झाली.
दुसऱ्याच वर्षी ब्राऊनिंग यांनी डिझाइन केलेल्या विंचेस्टर मॉडेल १८८६ लिव्हर अॅक्शन रिपिटिंग रायफलचे उत्पादन सुरू झाले. या बंदुकीसाठी ब्राऊनिंग यांनी ५० हजार डॉलर मिळाले होते. ती विंचेस्टरच्या सर्वोत्तम मॉडेल्सपैकी एक मानली जाते. १८८७ साली जॉन ब्राऊनिंग दोन वर्षांसाठी ख्रिस्ती मिशनरी बनून सफरीवर गेले. परत आल्यावर त्यांनी राहिलेले काम भरून काढत तीन वर्षांत २२ पेटंट्सची नोंद केली.
विंचेस्टर कंपनीने ब्राऊनिंग यांना एकदा आव्हान दिले होते. त्यांना तातडीने बंदुकीच्या नव्या डिझाइनची गरज होती. ब्राऊनिंग यांनी जर तीन महिन्यांत नवी बंदूक डिझाइन केली तर विंचेस्टरने त्यांना १० हजार डॉलर देण्याचे आमिष दाखवले. हे काम दोन महिन्यांत केले तर १५ हजार डॉलर मिळणार होते. ब्राऊनिंग यांनी एका महिन्यात नवी बंदूक तयार करून दिली आणि २० हजार डॉलर वसूल केले. ही नवी बंदूक विंचेस्टर मॉडेल १८९२ म्हणून गाजली.
पुढील दोन वर्षांत विंचेस्टरने ब्राऊनिंग यांची ११ मॉडेल्स विकत घेतली. त्यात मॉडेल १८९४, मॉडेल १८९५ आणि मॉडेल १८९७ पंप अॅक्शन रिपिटिंग शॉटगनचा समावेश होता. विंचेस्टर मॉडेल १८९५ अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष थिओडोर (टेडी) रुझवेल्ट यांची आवडती बंदूक होती. ते तिला ‘बिग मेडिसिन’ म्हणत.
मोझिन-नगांट एम १८९१ रायफल
Mozin nangat m 1991 rifle
अमेरिकी सैन्यावर १८९८ च्या स्पेनबरोबरील युद्धात जी परिस्थिती ओढवली होती तशीच दुर्दशा रशियन सैन्यावर १८७७-७८ साली ऑटोमन तुर्की साम्राज्याबरोबर प्लेवेन येथे झालेल्या युद्धात आली होती. रशियन सैनिकांकडे बर्दन सिंगल-शॉट रायफल होत्या. तर तुर्क सैनिकांकडे एकावेळी अनेक गोळ्या झाडू शकणाऱ्या विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफल होत्या. साहजिकच तुर्कानी रशियनांचा धुव्वा उडवला. मग रशियाने बंदुका बदलण्याचा निर्णय घेतला.
अनेक बंदुका चाचणीसाठी आणण्यात आल्या. त्यात रशियाच्या कॅप्टन सर्गेई मोझिन यांची ३-लाइन (७.६२ मिमी) आणि बेल्जियन डिझायनर लिआँ नगांट यांची ३.५ लाइन (९ मिमी) रायफल स्पर्धेत होत्या. रशियन गणन पद्धतीनुसार १ लाइन म्हणजे इंचाचा दहावा भाग. त्यानुसार ३-लाइन म्हणजे ७.६२ मिलीमीटर व्यास असलेली बंदुकीची नळी. निवड समितीची मते दुभंगली होती. दोन्ही रायफलमध्ये काही गुण-दोष होते. त्यांच्या संकरातून जी रायफल तयार झाली तिला मोझिन-नगांट मॉडेल १८९१ म्हणून ओळखले जाते.
रशियन सैन्याची ही अत्यंत खात्रीलायक बंदूक होती. जगातील सर्वाधिक उत्पादन झालेल्या रायफल्सपैकी ती एक आहे. तिच्या १८९१ पासून आजवर ३७ दशलक्ष प्रती तयार झाल्या आहेत. दोन्ही महायुद्धे आणि त्यापुढेही या रायफल वापरात होत्या. दुसऱ्या महायुद्धात हिटलरच्या नाझी फौजा मॉस्कोच्या वेशीपर्यंत पोहोचल्या होत्या. मात्र स्टालिनग्राडच्या ज्या ऐतिहासिक लढाईत जर्मनांना रेड आर्मीने धूळ चारली त्या विजयात मोझिन-नगांट रायफलचा वाटा मोठा होता. रशियन सैनिकांना मोझिन-नगांटने खरी साथसोबत केली. या रायफलची स्नायपर आवृत्ती वापरून रशियाच्या पुरुषांसह महिला स्नायपरनीही शेकडो जर्मन सैनिकांचा बळी घेतला आहे.
या रायफलचे मूळ नाव थ्री-लाइन रायफल मॉडेल १८९१ असे होते. ३-लाइन म्हणजे ७.६२ मिमी. तेव्हापासून एके-४७ रायफलपर्यंत रशियन बंदुकांचे ७.६२ मिमी कॅलिबर कायम राहिले आहे. ही बोल्ट-अॅक्शन रायफल होती आणि तिच्या मॅगझिनमध्ये एका वेळी ५ गोळ्या मावत असत. बोल्ट-अॅक्शन पद्धतीत गोळी झाडताना बंदुकीचे कमीत कमी भाग हलतात. त्यामुळे त्यांची अचूकता चांगली असते. त्यामुळेच पुढे स्नायपर रायफल म्हणूनही मोझिन-नगांट चांगलीच लोकप्रिय झाली. मोझिन-नगांटच्या ड्रगून, कार्बाइन अशा आवृत्त्याही चलनात आल्या. मूळ मोझिन-नगांटची सुधारित मॉडेल ९१/३० ही आवृत्तीही तितकीच प्रभावी होती. झारचा रशिया, साम्यवादी क्रांतीनंतरचा सोव्हिएत रशिया, सोव्हिएत प्रभावाखालील पूर्व युरोपातील अनेक देश, चीन आणि बऱ्याच देशांत मोझिन-नगांट वापरात होत्या. बोल्शेव्हिक क्रांतीतही त्या वापरल्या गेल्या.
मोझिन-नगांट रायफलची नेमबाजी स्पर्धासाठीचीही आवृत्ती होती. ती वोस्तोक नावाने ओळखली जायची. १९६० आणि १९७० च्या दशकात त्या युरोपीय देशांना निर्यातही केल्या गेल्या. एकंदर मोझिन-नगांट रायफलने रशियाच्या समाजजीवनावर अमीट ठसा उमटवला आहे.
ली-एनफिल्ड ०.३०३ रायफल
पहिल्या महायुद्धातील एक प्रसंग. दमदार जर्मन आक्रमणापुढे बेल्जियमने नांगी टाकलेली. दरम्यान, ४ ऑगस्ट १९१४ रोजी ब्रिटनने युद्धाचा पुकारा केला. आता आगेकूच करणाऱ्या जर्मन फौजांच्या आणि बेल्जियन सैन्याच्या मध्ये बेल्जियममधील मोन्स (Mons) या गावात ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्सचे (बीईएफ) ७५,००० सैनिक छातीचा कोट करून उभे ठाकलेले होते. जर्मन सैन्य ब्रिटिशांपेक्षा संख्येने खूप जास्त होते. पण ती कमी ब्रिटिश सैनिकांनी त्यांच्या बंदुका आणि त्या चालवण्याच्या असाधारण कौशल्याने भरून काढली.
मोन्सजवळील मालप्लाकेट येथे २३ ऑगस्ट १९१४ रोजी लढाईला तोंड फुटले. ब्रिटिशांनी जर्मन सेनेला नुसते रोखलेच नाही तर त्यांना मोठय़ा प्रमाणावर मनुष्यहानी स्वीकारायला भाग पाडले. दोन दिवसांनी ल कॅटो (Le Cateau) येथे त्याचीच पुनरावृत्ती झाली. या विभागातील एकंदर युद्धात ब्रिटिशांना माघार घ्यायला लागली. तरीही त्यांनी जर्मनांना बराच काळ थोपवून धरले. ब्रिटिश सैनिकांचा (टॉमी) मारा इतका प्रखर होता की जर्मनांना वाटले ब्रिटिशांकडे मशीनगन आहेत. वास्तविक मोन्स येथे ब्रिटिशांच्या हाती होत्या शॉर्ट, मॅगझिन-लोडेड ली-एनफिल्ड (SMLE) रायफल्स. याच बंदुकांना आपण ०.३०३ (पॉइंट थ्री नॉट थ्री) रायफल म्हणून ओळखतो. ज्या आजही आपल्या पोलीस दलात वापरात आहेत. ब्रिटिशांनी त्या पहिल्या आणि दुसऱ्या महायुद्धासह पुढे कोरियन युद्धातही वापरल्या.
जेम्स पॅरिस ली आणि विल्यम मेटफर्ड यांनी तयार केलेली ली-मेटफर्ड रायफल ब्रिटिश सेनेने १८८८ साली स्वीकारली. पुढे ती बदलण्यासाठी शॉर्ट, मॅगझिन-लोडेड ली-एनफिल्ड (SMLE) रायफल बनवण्यात आली. जेम्स ली यांचे डिझाइन वापरून लंडनजवळील एनफिल्ड येथील रॉयल स्मॉल आम्र्स फॅक्टरी येथे ती बनवली. म्हणून तिला ली-एनफिल्ड रायफल म्हणतात. तिच्या नळीचा आतील व्यास ०.३०३ इंच आहे म्हणून तिला पॉइंट थ्री नॉट थ्री म्हणतात. तिचे सुरुवातीचे मॉडेल एमएलई (MLE) म्हणून ओळखले जायचे. पण सैनिक तिला एमिली (Emily) म्हणत. पुढील मॉडेल एसएमएलई (SMLE) होते. तिला (Smelly) म्हटले जायचे. तिचे १० गोळ्या मावणारे मॅगझिन आणि सफाईदार बोल्ट-अॅक्शन या जमेच्या बाजू होत्या. मैलभरापर्यंत ती अचूक मारा करू शकत असे.
साधारण सैनिक त्यातून मिनिटाला १५ ते २० गोळ्या तर काही निष्णात सैनिक मिनिटाला ३० गोळ्या झाडू शकत. ब्रिटिश सैनिकांचे हेच कौशल्य मोन्सच्या लढाईत कामी आले होते. एसएमएलई रायफल नंबर १ मार्क ३ ही बंदूक १९०७ मध्ये तर पुढील रायफल नंबर ४ मार्क १ ही बंदूक १९३९ साली वापरात आली. पुढे १९५० च्या दशकात ब्रिटिश सैन्यात एल १ ए १ सेल्फ लोडिंग रायफल (एसएलआर) वापरात येईपर्यंत .३०३ वापरात होती.
आजवर या रायफलच्या विविध देशांत मिळून १७ दशलक्षच्या वर प्रती तयार झाल्या आहेत. भारतीय लष्करात तर या रायफल होत्याच पण पोलीस दलातही त्या अद्याप आहेत. मुंबईतील २००८ सालच्या दहशतवादी हल्ल्यावेळीही पोलिसांनी .३०३ रायफलनिशीच दहशतवाद्यांचा मुकाबला केला होता.
एम १९०३ स्प्रिंगफिल्ड रायफल
m 1903 springfield rifle
अमेरिका आणि स्पेन यांच्यात १८९८ साली झालेल्या युद्धात अमेरिकेने एका लढाईत स्पेनकडून सपाटून मार खाल्ला. बॅटल ऑफ सॅन हुआन हिल म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या लढाईत स्पेनच्या ७५० सैनिकांनी अमेरिकेच्या १५ हजार सैनिकांना रोखूनच धरले नाही तर त्यातील १४०० सैनिकांना काही मिनिटांत ठार मारले.
त्याने अमेरिका हादरली. लष्कराने चौकशी समिती नेमली. त्यांच्या तपासात असे लक्षात आले की, स्पॅनिश सैनिकांच्या जर्मन बनावटीच्या एम १८९३ माऊझर रायफल अमेरिकी सैनिकांकडील स्प्रिंगफिल्ड मॉडेल १८९२-९९ क्रॅग-यॉर्गनसन रायफलपेक्षा बऱ्याच सरस होत्या. नॉर्वेजियन डिझाइनच्या क्रॅग-यॉर्गनसन रायफलमध्ये दोन प्रमुख त्रुटी दिसून आल्या. तिचे मॅगझिन लोड करण्यास खूप वेळ लागत असे आणि तिच्या चेंबरमध्ये उच्च वेगाच्या काडतुसाला लागणारी पुरेशी शक्ती पुरवणारा स्फोट सहन करण्याची क्षमता नव्हती. त्यामुळे अमेरिकेने क्रॅग-यॉर्गनसन रायफल बदलण्याचा निर्णय घेतला.
माऊझर रायफलने अमेरिकी सैन्याला इतके प्रभावित केले होते की, त्यांनी आपल्या सैन्यासाठी नवी रायफल बनवताना माऊझरचाच आधार घेतला. वास्तविक माऊझर रायफलचे डिझाइन वापरल्याबद्दल त्या कंपनीला अमेरिकेने रॉयल्टी देणे गरजेचे होते, पण अमेरिकेने माऊझर कंपनीला रॉयल्टी देण्याचे टाळले. त्यातून वादही निर्माण झाला, पण पहिले महायुद्ध सुरू झाले आणि त्यात जर्मनीचा पराभव झाला म्हणून जर्मनीला रॉयल्टी मिळालीच नाही.
अमेरिकेने माऊझरच्याच धर्तीवर स्प्रिंगफिल्ड शस्त्रास्त्र कारखान्यात स्वत:ची रायफल बनवली. ती मॉडेल १९०३ स्प्रिंगफिल्ड रायफल नावाने ओळखली गेली. ती .३० कॅलिबरची, ५ गोळ्यांचे मॅगझिन बसणारी, बोल्ट अॅक्शन रायफल होती. सुरुवातीला तिला पुढे स्लायडिंग-रॉड टाइप बायोनेट (संगीन) होते. पण ते फारच तकलादू असल्याने तत्कालीन अध्यक्ष थिओडोर रुझवेल्ट यांनी त्याच्या जागी नेहमीचे धातूच्या लांब पात्याचे संगीन बसवण्याची आज्ञा दिली. आता ही बंदूक चांगली तयार झाली होती. अमेरिकी सैन्याने ती १९०३ साली अधिकृत बंदूक म्हणून स्वीकारली आणि १९३९ सालापर्यंत तिचे स्थान कायम होते. त्यानंतर सुधारित एम-१ गरँड रायफलने तिची जागा घेतली. पण तरीही एम १९०३ स्प्रिंगफिल्ड रायफल पहिले महायुद्ध, दुसरे महायुद्ध, कोरियन युद्ध आणि व्हिएतनाम युद्धापर्यंत वापरात होती. १९३९ नंतर तिचा प्रामुख्याने स्नायपर गन (दूरवरील नेमबाजीची रायफल) म्हणून वापर झाला.
अमेरिकेच्या इतिहासात या बंदुकीने मानाचे स्थान पटकावले आहे. पहिले महायुद्ध सुरू होईपर्यंत अमेरिकेतील स्प्रिंगफिल्ड आर्मरी आणि रॉक आयलॅण्ड आर्सेनल या कारखान्यांत ८ लाखांहून अधिक एम १९०३ स्प्रिंगफिल्ड रायफल तयार झाल्या होत्या. या रायफलनिशी अमेरिका पहिल्या महायुद्धात उतरली. आजही या रायफलसाठी हौशी संग्राहक हजारो डॉलर मोजायला तयार असतात.
माऊझर सी ९६ ‘ब्रूमहँडल’ पिस्तूल
पॉल माऊझर यांच्या माऊझर सी ९६ ब्रूमहँडल (Mauser Construktion 96 Broom-handle) या सेमी-ऑटोमॅटिक पिस्तुलाने इतिहासात महत्त्वाचे स्थान पटकावले आहे.
एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस रिव्हॉल्व्हरचा बराच प्रसार झाला होता. त्यामुळे एका वेळी अनेक गोळ्या झाडण्याची क्षमता असलेल्या शस्त्रांची मागणी वाढू लागली होती. युद्धात ही बाब निर्णायक ठरत होती. त्यामुळे रायफलमध्येही सिंगल-शॉटऐवजी मल्टि-शॉट तंत्राला महत्त्व आले होते. रिव्हॉल्व्हरमध्ये पाच ते सहाच्या वर गोळ्या मावत नसत. त्यामुळे अधिक क्षमतेच्या पिस्तुलांच्या विकासाला चालना मिळाली. जर्मनीतील ह्य़ुगो बोरशार्ट (Hugo Borchardt) यांनी १८९३ साली ऑटोमॅटिक पिस्तुलाची प्राथमिक आवृत्ती बनवली होती. त्याचे पिस्तूल बोरशार्ट सी-९३ नावाने ओळखले जात होते. जर्मनीतीलच जॉर्ज लुगर यांनी बोरशार्ट यांच्या पिस्तुलात सुधारणा करून १९९८ साली लुगर पिस्तूल बाजारात आणले होते. त्याला चांगली मागणी होती.
माऊझर यांनी १८७८ साली झिगझ्ॉग नावाचे रिव्हॉल्व्हर बाजारात आणले होते. त्याच्या रिव्हॉल्व्हिंग चेंबरवर इंग्रजी झेड अक्षराच्या आकारात खाचा होत्या. त्यावरून त्याला झिगझ्ॉग नाव पडले. पण ते बाजारात फारसे खपले नाही. त्यानंतर माऊझर यांनी फिडेल, फ्रेडरिक आणि जोसेफ फिडरले (Fidel, Friedrich, Josef Feederle) या बंधूंच्या मदतीने १८९६ साली सी-९६ पिस्तुल बनवले. त्यात एका वेळी १० गोळ्या मावत असत. ते सेमी-ऑटोमॅटिक प्रकारचे पिस्तूल होते. माऊझर यांनी पॉट्सडॅम येथे कैसर विल्हेम दुसरे यांना सी-९६ पिस्तुलाचे प्रात्यक्षिक दाखवले होते. त्यांनाही ते आवडले. मात्र जर्मन सेनादलांसाठी त्याची निर्मिती केली गेली नाही. माऊझर सी ९६ पिस्तूल त्यावेळी काळाच्या पुढे असल्याचे मानले जाते.
पुढे लुगर आणि ब्राऊनिंग पिस्तुलांमुळे ऑटोमॅटिक पिस्तुले स्वीकारण्याची मानसिकता बनली आणि माऊझर यांच्या सी ९६ पिस्तुलाला मागणी आली. त्याचे हँडल जमीन लोटण्यासाठी वापरायच्या झाडूसारखे होते. म्हणून हे पिस्तूल ब्रूम-हँडल नावाने अधिक गाजले. १८९६ ते १९३९ दरम्यान सी-९६च्या दहा लाख प्रती तयार झाल्या होत्या.
ब्रिटनचे माजी पंतप्रधान विन्स्टन चर्चिल यांनी तरुणपणी सैन्यात सेकंड लेफ्टनंट असताना आफ्रिकेतील सुदान येथील युद्धात माऊझर सी-९६ ब्रूमहँडल पिस्तूल वापरले होते. त्याने त्यांचे प्राण वाचवल्याची आठवण ते सांगत. लॉरेन्स ऑफ अरेबियाने ते वापरले होते. रशियाच्या बोल्शेव्हिक क्रांतिकारकांमध्ये ते प्रसिद्ध होते. तसेच भारतीय स्वातंत्र्यलढय़ात ऑगस्ट १९२५ मध्ये रामप्रसाद बिस्मिल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी काकोरी कटामध्ये रेल्वेतील खजिना लूटताना त्यांचा वापर केला होता. चिनी साम्यवादी जनरल झु डे यांनी नानचांग उठावात हेच पिस्तूल वापरले होते.
पहिल्या महायुद्धादरम्यान माऊझर यांनी लुगर कंपनीचा ताबा घेतला. त्यानंतरही माऊझर कंपनीने ऑटोमॅटिक रायफल, रणगाडाविरोधी बंदूक, शिकारीच्या आणि खेळातील नेमबाजीच्या बंदुकांचे उत्पादन केले. माऊझर बंधूंपैकी विल्हेम यांचे १८८२ साली तर पॉल यांचे १९३० मध्ये निधन झाले. पण त्यांनी घालून दिलेली दर्जेदार उत्पादनांची परंपरा आजही कायम आहे.
हिटलरची आवडती माऊझर गेवेर ९८ रायफल
जर्मन अभियांत्रिकीचा उत्तम नमुना आणि बोल्ट-अॅक्शन तंत्राचा परमोच्च बिंदू म्हणून माऊझर गेवेर १८९८ (Mauser Gewehr 98) या रायफलची ख्याती आहे. जर्मनीसह विविध देशांत तिच्या १०० दशलक्षहून अधिक प्रतींची निर्मिती झाली आहे. या सगळ्या बंदुका सलग मांडल्या तर पृथ्वीला अडीच वेळा प्रदक्षिणा घातली जाईल. पहिल्या आणि दुसऱ्या महायुद्धामध्ये जर्मन सैनिकांची ही खरी सोबतीण होती. पहिल्या महायुद्धात प्रत्यक्ष लढणाऱ्या आणि आयर्न क्रॉस हा जर्मनीचा सर्वोच्च लष्करी सन्मान मिळवणाऱ्या अॅडॉल्फ हिटलरची ही आवडती रायफल होती.
एकोणिसाव्या शतकात नेपोलियन बोनापार्टने युरोपच्या बऱ्याचशा भूभागावर नियंत्रण स्थापित केले होते. जर्मनीतील वुर्टेमबर्ग या प्रांतातील राजा फ्रेडरिक हादेखिल त्याचा मांडलिक बनला होता. फ्रेडरिकने १८११ साली त्याच्या प्रांतातील निकार नदीच्या काठावरील ऑबर्नडॉर्फ या गावातील ऑगस्टाइन मोनास्टरीचे रूपांतर करून तेथे रॉयल वुर्टेमबर्ग रायफल फॅक्टरी सुरू केली. माऊझर गेवेहर ९८ रायफलचे रचनाकार पॉल आणि विल्हेम माऊझर यांचे वडील तेथे बंदूक निर्मितीसाठी कामाला होते. त्यांच्या हाताखाली या दोन बंधूंनी बंदुकीच्या तंत्रज्ञानाचे प्राथमिक धडे गिरवले. त्या काळी प्रशियात ड्रेझी यांची निडल गन प्रसिद्ध होती. पॉल माऊझर यांच्या ती १८५८ साली प्रथम पाहण्यात आली. त्याहून चांगली रायफल आपण बनवू शकतो असा आत्मविश्वास पॉल यांना वाटला.
त्यातून त्यांनी १८६८ साली बोल्ट-अॅक्शन रायफल बनवली. त्याचे पेटंट त्यांनी युरोपऐवजी अमेरिकेत नोंदवण्याचा प्रयत्न केला. मात्र पॉल यांना ते सॅम्युएल नोरीस यांच्याबरोबर विभागून मिळाले. त्या भागीदारीतून माऊझर-नोरीस रायफल तयार झाली. पुढे नोरीस यांना या भागीदारीत रस उरला नाही आणि त्यांनी त्यातून अंग काढून घेतले. मात्र जाता-जाता मॉडेल १८७१ इन्फंट्री रायफलचे प्रात्यक्षिक जर्मन सम्राट कैसर विल्हेम पहिले यांना दाखवण्याची सोय केली. कैसरना बंदूक आवडली. मात्र तिच्या उत्पादनाचे हक्क माऊझर यांना न देता त्यांनी राष्ट्रीय गुपित म्हणून सरकारी कारखान्यात या बंदुकीचे उत्पादन केले. माऊझर यांना बंदुकीच्या रिअर साइट्सच्या उत्पादनावर समाधान मानावे लागले. त्यातही ८५ टक्के रॉयल्टी मध्यस्थ म्हणून नोरीस यांना गेली.
पुढे १८७३ मध्ये माऊझर यांनी रॉयल वुर्टेमबर्ग रायफल फॅक्टरी विकत घेतली. १८७७ साली झालेल्या युद्धात तुर्कस्तानच्या सैनिकांनी १५ गोळ्या मावणाऱ्या विन्चेस्टर रायफल वापरून रशियाच्या सैन्याचा धुव्वा उडवला. त्यामुळे अनेक गोळ्या मावणाऱ्या स्वयंचलित बंदुकांना मागणी आली. १८७१ ते १८८४ या काळात माऊझरनी टय़ूब मॅगझिनमध्ये ८ गोळ्या बसणाऱ्या रायफलची निर्मिती केली. त्यापुढे १८८९ च्या बेल्जियन मॉडेलमध्ये मॅगझिन वापरले आणि १८९३ च्या स्पॅनिश मॉडेलमध्ये काडतुसात स्मोकलेस पावडर वापरली. याशिवाय बोल्ट अॅक्शनच्या तंत्रात सुधारणा केली. गेवेर १८९८ मध्ये पाच गोळ्या मावत आणि त्या एका वेळी भरण्यासाठी स्ट्रिपर क्लिप तंत्रज्ञान वापरात आले होते. यातून गेवेर ९८ त्या काळातील जगातील सर्वात खात्रिशीर बोल्ट अॅक्शन रायफल बनली होती.
जे. एफ. केनेडी यांची ‘हत्या’री मानलिकर-कारकॅनो
manlicker rifle
युरोपमध्ये १९व्या शतकाच्या अखेरीस फ्रान्समधील अँटोनी अल्फॉन्स शॅसपो (Antoine Alphonse Chassepot) आणि ऑस्ट्रियातील फर्डिनंड रिटर फॉन मानलिकर (किंवा मानलिशर – Ferdinand Ritter von Mannlicher) यांच्या बंदुकांना विशेष मागणी होती. त्यांचे लाखोंच्या संख्येने उत्पादन झाले.
शॅसपो यांनी ब्रिच-लोडिंग, सेंटर-फायर नीडल गनचा शोध लावला. ती बंदूक फ्रेंच लष्कराने १८६६ साली स्वीकारली. त्याबद्दल शॅसपो यांना सन्मानपदकही मिळाले. शॅसपो यांची फ्युझिल मॉडेल १८६६ रायफल प्रसिद्ध आहे. ही बोल्ट-अॅक्शन, ब्रिच-लोडिंग रायफल फ्रेंच सैन्याचा बराच काळ आधार होती. १८७०-७१ सालच्या फ्रँको-प्रशियन युद्धात फ्रान्सला त्याचा खूप उपयोग झाला. याच्या पुढील अनेक आवृत्त्याही प्रसिद्ध झाल्या. फ्युझिल लेबेल एमएलई १८८६ (Fusil Lebel mle 1886) ही त्यांची रायफल विशेष गाजली. खात्रीशीर बोल्ट-अॅक्शन आणि स्मोकलेस प्रोपेलंट वापरलेले शक्तिशाली काडतूस ही त्याची वैशिष्टय़े होती. मात्र त्याच्या टय़ूब मॅगझिनमध्ये बसणाऱ्या ८ गोळ्या भरण्यास काहीसा वेळ लागत असे. त्यामुळे त्यानंतरच्या मॉडेल वापरात आल्यानंतर या रायफल बदलण्यात आल्या. या रायफलच्या अन्य देशांतील आवृत्तीही प्रसिद्ध होत्या. त्यात बेल्जियममधील फ्युझिल एफएन माऊझर एमएलई १८८९ आणि इटलीतील फ्युझिल मॉडेलो ९१ या बंदुकांचा समावेश आहे.
मानलिकर यांनी एन-ब्लॉक क्लिप चार्जर-लोडिंग मॅगझिनचा शोध लावला. त्यात सुधारणा करून त्यांनी ऑटो शोनॉर (Otto Schönauer) यांच्या मदतीने रोटरी फीड मॅगझिन बनवले. मानलिकर यांचे बंदूक जगताला सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांच्या बंदुकीतील स्ट्रेट-पूल बोल्ट. म्हणजे बंदूक कॉक करण्यासाठी वापरला जाणारा, सरळ मागे-पुढे होणारा खटका. मानलिकर मॉडेल १८९५ ही बंदूक ऑस्ट्रिया-हंगेरीच्या सैन्यात १८९५ पासून पुढे तीन दशके वापरात होती. इटलीच्या सैन्याने ती मानलिकर-कारकॅनो नावाने स्वीकारली. मानलिकर-कारकॅनो रायफलमध्ये माऊझर मॉडेल १८८९ मधील बोल्ट-अॅक्शन आणि कारकॅनो (Carcano) यांच्या बोल्ट-स्लीव्ह प्रणालीचा संयोग होता. पहिल्या महायुद्धात इटलीच्या सैन्याने मानलिकर-कारकॅनोच्या साथीने ऑस्ट्रो-हंगेरियन सैन्याचा सामना केला. याशिवाय बल्गेरिया, युगोस्लाव्हिया आणि ग्रीसच्या सैन्यानेही या बंदुका वापरल्या. या बंदुका पहिल्याच नव्हे तर दुसऱ्या महायुद्धातही वापरल्या गेल्या. जर्मन सैन्यानेही १९४३ साली इटलीत काही प्रमाणात या रायफल वापरल्या.
ली हार्वे ओसवाल्ड याने २२ नोव्हेंबर १९६३ रोजी अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी यांची हत्या करण्यासाठी इटालियन मानलिकर-कारकॅनो मॉडेल ९१ रायफल वापरली होती. तिचा सीरियल नंबर ‘सी २७६६’ असा होता. शॅसपो आणि मानलिकर या दोन्ही रायफलनी युरोपच्या आणि जगाच्या इतिहासात महत्त्वाचे स्थान पटकावले आहे.
विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफल
विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफल हे नाव अमेरिकेतील विन्चेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनीने १८६०च्या दशकात आणि नंतर बनवलेल्या अनेक रिपिटिंग रायफल्सच्या समूहासाठी वापरले जाते. अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील प्रांतांमधील अनागोंदी संपवण्यात या बंदुकांचाही मोठा वाटा होता. यातील मॉडेल १८७३ ही विशेष गाजलेली बंदूक.
विन्चेस्टर रायफल ही एक प्रकारे स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीतूनच निर्माण झालेली कंपनी होती. न्यूयॉर्कमधील वॉल्टर हंट यांनी १८४८ साली व्हॉलिशन रिपिटिंग रायफलचे पेटंट घेतले होते. या हंट रायफलमध्ये रॉकेट बॉल म्हणून ओळखले जाणारे काडतूस वापरले जायचे. मात्र हंट रायफल फारशी शक्तिशाली नव्हती. लेविस जेनिंग्ज यांनी १८४९ मध्ये हंट यांच्याकडून त्यांच्या बंदुकीचे बौद्धिक संपदा हक्क विकत घेतले आणि विंडसर येथील रॉबिन्स अॅण्ड लॉरेन्स कंपनीतर्फे १८५२ मध्ये त्याचे उत्पादन केले. होरेस स्मिथ आणि डॅनिएल वेसन यांनी रॉबिन्स अॅण्ड लॉरेन्स तसेच बेंजामिन टायलर हेन्री यांच्याकडून जेनिंग्जचे पेटंट हस्तगत केले. स्मिथ अॅण्ड वेसनने हंट-जेनिंग्ज रायफलमध्ये अनेक सुधारणा केल्या आणि काही गुंतवणूकदारांच्या मदतीने १८५५ साली व्लोल्कॅनिक रिपिटिंग आम्र्स कंपनी स्थापन केली. त्यात सर्वात मोठे गुंतवणूकदार ऑल्विहर विन्चेस्टर होते. हस्ते-परहस्ते या कंपनीची मालकी अमेरिकी गृहयुद्धानंतर ऑलिव्हर विन्चेस्टर यांच्याकडे आली आणि त्यांनी तिचे नाव विन्चेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनी असे ठेवले.
या कंपनीने मूळच्या हेन्री रायफलमध्ये सुधारणा करून पहिली विन्चेस्टर रायफल बनवली. ती विन्चेस्टर मॉडेल १८६६ या नावाने ओळखली गेली. त्यात जुनेच .४४ कॅलिबरचे हेन्री काडतूस वापरले जायचे. या बंदुकीची चौकट ब्रॉन्झची बनवली होती. विन्चेस्टर यांनी त्याऐवजी नवी स्टीलची चौकट वापरून अधिक शक्तिशाली काडतूस वापरू शकणारी बंदूक बनवली. ती विन्चेस्टर मॉडेल १८७३ म्हणून गाजली. तिचेच पुढे १८७६ मॉडेलही बाजारात आले. ते सेन्टेनियल मॉडेल म्हणून ओळखले जाते. त्यानंतरही विन्चेस्टरची अनेक सुधारित मॉडेल्स येत राहिली. मात्र १८७३ चे मॉडेलच सर्वाधिक वापरात राहिले. ते केवळ २० डॉलर इतक्या किमतीत उपलब्ध होते. अमेरिकी सैनिक आणि सामान्य नागरिकांनीही त्याला मोठय़ा प्रमाणात पसंती दर्शवली.
या रायफलचे वैशिष्टय़ म्हणजे ती एकदा लोड केल्यानंतर अनेक गोळ्या झाडू शकत असे. त्याच्या टय़ूब मॅगझिनमध्ये १५ गोळ्या मावत असत. त्यामुळे तिला रिपिटिंग रायफल म्हणत. आता रायफलमध्ये एकेक गोळी भरण्याची कसरत करण्याची गरज नव्हती.
विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफलने अमेरिकी स्थानिक इंडियन आदिवासींबरोबरचा संघर्ष, फ्रान्सचे मेक्सिकोतील आक्रमण, स्पेन आणि अमेरिकेचे युद्ध, मेक्सिकोची क्रांती, रशिया आणि तुर्कस्तानचे युद्ध, पहिले आणि दुसरे महायुद्ध अशा अनेक युद्धांमध्ये आपली गुणवत्ता सिद्ध केली.
रायफल : केंटकी, बेकर, शार्प्स, स्पेन्सर ते मार्टिनी-हेन्री
एकीकडे हँडगन प्रकारात रिव्हॉल्व्हर आणि पिस्तुलांचा विकास होत असताना रायफलमध्येही अनेक स्थित्यंतरे होत होती. गरज आणि तंत्रज्ञानातील प्रगती या दोन घटकांचा त्यावर मुख्य प्रभाव पडत होता. त्याच्या प्रत्येक टप्प्याची आणि प्रत्येक बंदुकीची तपशीलवार चर्चा करणे शक्य नसले तरी या ऐतिहासिक बंदुकांचा धावता आढावा घेणे क्रमप्राप्त आहे.
सन १७०० च्या आसपास अमेरिकेत केंटकी रायफल वापरात होती. जेम्स कूपर यांच्या ‘द लास्ट ऑफ द मोहिकन्स’ या पुस्तकातील ‘हॉकआय’ नथॅनिएल पोए यांनी केंटकी रायफल वापरल्यामुळे ती प्रसिद्ध झाली होती. त्यानंतर ‘ब्लंडरबस’ नावाची मोठय़ा व्यासाची आखूड बॅरल असलेली पिस्तूल वापरात होती. तिचा आवाज मोठा व्हायचा पण अचूकचा आणि प्रभाव फारसा नसायचा. त्यावरून मोठा गाजावाजा करून फारसा प्रभाव पाडू न शकणाऱ्या गोष्टीसाठी इंग्रजीत ब्लंडरबस हा शब्द वापरला जातो. त्यानंतरच्या काळात ब्राऊन बेस आणि लाँग लँड पॅटर्न मस्केट वापरात होत्या. त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्य विस्तारास हातभार लावला.
अमेरिकेने १७७६ साली ब्रिटनपासून स्वातंत्र्यासाठी युद्ध पुकारल्यानंतर शस्त्रांची कमतरता जाणवू लागली. त्यावेळी अमेरिकी काँग्रेसने फ्रान्सकडे गुप्त दूत पाठवून शस्त्रे आणि आर्थिक मदतीची मागणी केली. फ्रान्सने अमेरिकेला पॅटर्न १७६६ मस्केट पुरवल्या. त्यांचे पुढे अमेरिकेत स्प्रिंगफील्ड आर्मरीमध्ये उत्पादन होऊ लागले. त्या अमेरिकी पॅटर्न १७९५ मस्केट म्हणून ओळखल्या गेल्या.
त्यानंतरच्या काळात इझेकिल बेकर यांनी तयार केलेल्या बेकर रायफल वापरात आल्या. त्यांच्या बॅरलमध्ये आत सात वक्राकार खाचा (ग्रूव्ज) पाडल्या होत्या. या रायफलिंगमुळे बेकर रायफल बरीच अचूक होती. त्याच काळात प्रशियन सैन्याची येगर रायफल प्रचारात होती. अमेरिकेतील १८४१ साली वापरात आलेल्या मिसिसिपी रायफलने मेक्सिकोबरोबरील युद्धात चांगली कामगिरी केली होती. स्वित्र्झलडमधील जीन सॅम्युएल पॉली यांनी १८१२ ते १८१६ या काळात ब्रिच-लोडिंग रायफल विकसित केली. तर प्रशियातील जोनाथन निकोलाऊस फॉन ड्रेझी यांनी तयार केलेल्या ‘निडल गन’मुळे फायरिंग पिनच्या वापराचा मार्ग सुकर झाला. याशिवाय यूएस मॉडेल १८४२ रायफल्ड मस्केट, ब्रिटिश व्हिटवर्थ. ४५१ शॉर्ट रायफल यांचाही उल्लेख गरजेचा आहे.
ख्रिस्तियन शार्प्स यांनी १८४८ साली तयार केलेली शार्प्स रायफल आणि ख्रिस्तोफर स्पेन्सर यांची मॉडेल १८६५ स्पेन्सर रायफल यांनी अमेरिकी गृहयुद्धात महत्त्वाची कामगिरी केली. स्पेन्सर रायफलच्या टय़ूब मॅगझिनमध्ये सात काडतुसे बसत. त्यामुळे ती बंदूक रविवारी लोड करून खुशाल आठवडाभर फायर करत राहावी, अशी तिची ख्याती होती. ती सुरुवातीची कार्बाइन होती. अमेरिकेतील १८६७ मॉडेल स्नायडर रायफल ब्रिटिशांनी त्यांच्या पॅटर्न १८५३ रायफल (१८५७ च्या उठावात वापरलेल्या) बदलण्यासाठी वापरल्या. पुढे त्यांच्या जागी स्वित्र्झलडचे फ्रेडरिक फॉन मार्टिनी आणि अमेरिकेचे हेन्री पीबडी यांनी बनवलेली मॉडेल १८७१ मार्टिनी-हेन्री रायफल वापरात आली.
रेमिंग्टन : मॉडेल १८६३ रिव्हॉल्व्हर
remington 1863 revolver
रेमिंग्टनच्या रोलिंग ब्लॉक रायफल या सर्वात प्रसिद्ध बंदुका असल्या तरी या कंपनीने २०० वर्षांच्या इतिहासात वेळोवेळी तयार केलेल्या शस्त्रांनी त्या त्या काळात आपली छाप पाडली आहे. अमेरिकेत १८४० आणि १८५० च्या दशकात सॅम्युएल कोल्ट यांच्या रिव्हॉल्व्हर्सनी बाजारात मक्तेदारी स्थापित केली होती. पण १८५९ साली कोल्ट यांच्या पेटंटची मुदत संपली आणि अनेक कंपन्या रिव्हॉल्व्हर उत्पादनात उतरल्या.
फोर्डाइस बील्स (Fordyce Beals) यांनी १८५८ साली डिझाइन केलेल्या रिव्हॉल्व्हरचे रेमिंग्टन कंपनीतर्फे १८५९ मध्ये उत्पादन होऊ लागले. हे रिव्हॉल्व्हर रेमिंग्टन मॉडेल १८५८ म्हणून गाजले. हे मुळात .३१ कॅलिबरचे पॉकेट रिव्हॉल्व्हर होते. नंतर त्याच्या .४४ कॅलिबर आर्मी, .३६ कॅलिबर नेव्ही अशा आवृत्तीही उपलब्ध झाल्या. रेमिंग्टनने १८५९ साली जोसेफ रायडर यांच्याशी डबल अॅक्शन रिव्हॉल्व्हर उत्पादनाचा करार केला. रेमिंग्टन मॉडेल १८६३ आर्मी हे रिव्हॉल्व्हर विशेष गाजले. या रिव्हॉल्व्हरची खासियत म्हणजे ते टॉप स्ट्रॅप प्रकारचे होते. म्हणजे त्याच्या चेंबरच्या वरच्या बाजूची चौकट मजबूत धातूची होती. त्यामुळे त्याला अधिक बळकटी मिळाली होती. हे रिव्हॉल्व्हर अमेरिकी गृहयुद्धात इतके गाजले की उत्तरेकडील राज्यांच्या सैनिंकांना ते सरकारी कोटय़ातून मिळाले तर प्रतिस्पर्धी दक्षिणेकडील बंडखोर राज्यांच्या सैनिकांनी ते जमेल तेथून मिळवले. युद्धाच्या अखेरीस अमेरिकी लष्कराच्या चीफ ऑफ ऑर्डनन्सनी रेमिंग्टनला शक्य होईल तितक्या मॉडेल १८६३ रिव्हॉल्व्हर पुरवण्याची ऑर्डर दिली.
दरम्यान, अमेरिकी गृहयुद्ध सुरू झाल्यानंतर काही महिन्यांतच (१८६१ मध्ये) रेमिंग्टनचे संस्थापक एलिफालेट रेमिंग्टन यांचे निधन झाले. त्यांच्या नंतर त्यांची तीन मुले फायलो, एलिफालेट तिसरे आणि सॅम्युएल यांनी व्यवसाय पुढे नेला. गृहयुद्धाच्या काळात रेमिंग्टनने अमेरिकेच्या प्रसिद्ध स्प्रिंगफील्ड रायफल्सचे उत्पादन केले आणि ४० हजार स्प्रिंगफील्ड रायफल्स सैन्याला पुरवल्या. मात्र युद्ध संपल्यानंतर सर्वच शस्त्रास्त्र निर्मात्यांना मंदीच्या झळा जाणवू लागल्या. त्या काळात रेमिंग्टन बंधूंनी डेरिंजर पिस्तुलांवर भर दिला. १८६० ते १९३४ या काळात रेमिंग्टनने विविध देशांत अडीच लाख डेरिंजर पिस्तुले विकली. तसेच शांततेच्या काळात नेमबाजीच्या स्पर्धासाठी वापरल्या जाणाऱ्या बंदुका बनवल्या. या वेळी तिघा बंधूंपैकी सॅम्युएल हे युरोपभर फिरून सेल्समनचे काम करत. १८६७ ते १९३४ या काळात रेमिंग्टनने दहा लाखांच्या आसपास रोलिंग ब्लॉक रायफल्स निर्यात केल्या. त्याने रेमिंग्टनला तारले. हा रेमिंग्टनचा सुवर्णकाळ मानला जातो.
त्यानंतर मात्र रेमिंग्टनचा पडता काळ सुरू झाला. १८७० च्या दशकाच्या अखेरीस अमेरिकी लष्कराने त्यांच्या पायदळाकडील रायफल्स बदलण्याचा निर्णय घेतला. रेमिंग्टनला त्यांच्या रोलिंग ब्लॉक रायफल निवडल्या जाण्याची खात्री होती. पण सैन्याने स्प्रिंगफील्ड कारखान्यात तयार होणाऱ्या ट्रॅप डोअर सिस्टिमच्या रायफल्सची निवड केली. कारण एकच की त्याचे पेटंट स्प्रिंगफील्ड कारखान्याचा सुपरिंटेंडंट अॅलन याच्याकडे होते आणि तो सरकारी कर्मचारी असल्याने त्याला रॉयल्टी द्यावी लागणार नव्हती. रेमिंग्टनचे १८७५ साली बाजारात आलेले रिव्हॉल्व्हर कोल्टच्या पीसमेकरच्या स्पर्धेत फारसे टिकले नाही.
अमेरिकी ‘डीएनए’शी समरस : रेमिंग्टन
रेमिंग्टन ही अमेरिकेतील सर्वात जुनी आणि मोठी बंदूक कंपनी म्हणूनच परिचित आहे. १८१६ साली स्थापना झाल्यापासून आजतागायत ती अव्याहतपणे अमेरिकेच्या प्रत्येक संघर्षांत दर्जेदार, अचूक आणि खात्रीशीर शस्त्रे पुरवत आली आहे. अमेरिकी राष्ट्रीय आणि समाजजीवनाच्या प्रत्येक टप्प्यावर रेमिंग्टनने आपली छाप पाडली आहे. त्यामुळेच अमेरिकी ‘डीएनए’शी समरस झालेली बंदूक कंपनी म्हणून रेमिंग्टनची ख्याती आहे.
एलिफालेट रेमिंग्टन यांचे वडील अमेरिकेच्या न्यूयॉर्क राज्यात लोहारकाम करत. पुढे रेमिंग्टन कुटुंब न्यूयॉर्क राज्यातील इलियन गावात वास्तव्यास गेले. आजही रेमिंग्टन बंदुकांचे उत्पादन तेथूनच होते. वयाच्या २३ व्या वर्षी, म्हणजे १८१६ साली एलिफालेट यांना बंदूक हवी होती. मात्र बाजारातून तयार बंदूक विकत घेण्यापेक्षा आपणच स्वत:ची बंदूक तयार करावी असे त्यांना वाटले. मग त्यांनी स्वत: घरच्या भात्यात गन बॅरल घडवून त्याच्या आधाराने संपूर्ण बंदूक तयार केली. ती इतकी चांगली तयार झाली की आसपासच्या अनेक जणांनी त्यांच्याकडे बंदूक तयार करून देण्याची मागणी नोंदवली. सुरुवातीला केवळ गन बॅरल बनवण्यातच रेमिंग्टन यांचा हातखंडा होता. अमेरिकेतील प्रसिद्ध केंटकी रायफल्सच्या बॅरल रेमिंग्टनने तयार केलेल्या असत. पण तेवढय़ावर समाधान न मानता त्यांनी लवकरच संपूर्ण बंदूक तयार करण्यास सुरुवात केली. त्यातूनच रेमिंग्टन यांच्या कंपनीचा जन्म झाला.
रेमिंग्टन यांनी १८४० च्या आसपास सिनसिनाटी येथील जॉन ग्रिफिथ्स यांच्याकडून मिसिसिपी रायफलच्या उत्पादनाचे हक्क आणि कंपनीची यंत्रसामग्री विकत घेतली. मिसिसिपी रायफल्सनी रेमिंग्टनची ख्याती आणखी वाढवली. दरम्यान, रेमिंग्टनच्या म्युलियर रायफल्स काही फार चालल्या नाहीत.
सुरुवातीपासून रेमिंग्टनने केवळ स्वत:च्या बंदुका विकसित करण्यापेक्षा विविध ठिकाणच्या कुशल कारागीर, तंत्रज्ञांना आपल्या छताखाली आणून त्यांच्या कलागुणांना वाव दिला. अन्य तंत्रज्ञांनी विकसित केलेली मॉडेलही आपल्या कंपनीत उत्पादित करू दिली. हा खुलेपणा रेमिंग्टनच्या वाढीस पूरक ठरला आणि तो अमेरिकेच्या राष्ट्रीय विचारधारेशी जुळणारा आहे.
रेमिंग्टनमधील अशाच एका तंत्रज्ञाने विकसित केलेली चालताना वापरावयाच्या काठीतील बंदूक (वॉकिंग केन गन) १८५० ते १८७० च्या दशकात बरीच लोकप्रिय होती. अमेरिकेतील फिलाडेल्फिया येथील बंदूक निर्माते हेन्री डेरिंजर यांनी १८३०च्या दशकात लहान, सुटसुटीत आणि एक किंवा दोन गोळ्या झाडू शकणारी पिस्तुले बनवली. तशा पिस्तुलांचे उत्पादन अनेक कंपन्यांनी सुरू केले. या सगळ्या पिस्तुलांना समूहवाचक म्हणून डेरिंजर हे नाव मिळाले. रेमिंग्टननेही अशी डेरिंजर पिस्तुले बनवली आणि ती लोकप्रियही झाली.
रेमिंग्टनने १८६७ साली रोलिंग ब्लॉक रायफल बाजारात आणली. ही ब्रिच-लोडिंग गन होती आणि त्यात गोळी भरल्यानंतर ब्रिच बंद करण्यासाठी धातूचा रोलिंग ब्लॉक म्हणजे फिरता वक्राकार भाग असे. त्यामागे हॅमर असे. ही यंत्रणा प्रभावी ठरली होती. त्यामुळे रोलिंग ब्लॉक बंदुका शिकारी तसेच अन्य वर्तुळांमध्येही लोकप्रिय झाल्या.
अब्राहम लिंकन, वॅन गॉ यांचे ‘हत्या’रे!
44 calibar deringer
अमेरिकेतील सुरुवातीच्या बंदूक निर्मात्यांनी १८५० च्या आसपास आणि त्यानंतर त्या देशाचा विस्तार होण्यास आणि यादवी युद्धात विजय होण्यात महत्त्वाची भूमिका वठवली. पण अमेरिकेला यादवी युद्धात विजय मिळवून देणाऱ्या अब्राहम लिंकन या माजी अध्यक्षांना त्यापैकीच एका शस्त्राला बळी पडावे लागले.
अमेरिकेचे सोळावे अध्यक्ष अब्राहम लिंकन १४ एप्रिल १८६५ रोजी वॉशिंग्टन डीसी येथील फोर्ड्स थिएटरमध्ये ‘अवर अमेरिकन कझिन’ नावाचे नाटक पाहण्यास गेले होते. तेव्हा त्यांच्या गॅलरीत मागील बाजूने जॉन विल्क्स बूथ नावाच्या अभिनेत्याने प्रवेश केला. बूथच्या खिशात डेरिंजर नावाचे लहानसे पिस्तूल होते. त्याच्या लहान आकारामुळे ते कोठेही लपवण्यास अगदी सोपे होते म्हणूनच बूथने ते शस्त्र निवडले होते. नाटकात एक विनोदी संवाद येईपर्यंत बूथ दबा धरून थांबला. हेतू हा, की संवादानंतरच्या हास्यकल्लोळात गोळीचा आवाज दडपला जावा. त्यानंतर बूथने अचानक लिंकन यांच्या कानामागून डोक्यात गोळी झाडली. ती लिंकन यांची कवटी फोडून मेंदूत घुसली. लिंकन तत्काळ कोमात गेले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यांचे निधन झाले. अचानक झालेल्या कल्लोळात बूथने लिंकन यांच्या सहकाऱ्यावर चाकूने वार केला आणि गॅलरीतून व्यासपीठावर उडी मारली. त्यात त्याच्या घोटय़ाचे हाड मोडले. तरी तो पळून जाण्यात यशस्वी ठरला. पुढे बारा दिवसांत पोलिसांनी त्याचा माग काढून त्याला ठार मारले.
अमेरिकेतील फिलाडेल्फिया येथील बंदूक निर्माते हेन्री डेरिंजर (Henry Deringer) यांनी १८३० च्या दशकात आकाराने लहान, वापरास सुटसुटीत आणि एकच गोळी झाडू शकणारी पिस्तुले बनवली. नंतर तशा प्रकारची विविध कंपन्यांनी बनवलेली अनेक पिस्तुले बाजारात आली. त्यात एक किंवा दोन बॅरलमधून एक अथवा दोनच गोळ्या झाडता येत. लहान आकारामुळे ती बरीच लोकप्रिय झाली. बूथने वापरलेले डेरिंजर .४४ कॅलिबरचे होते. सध्या ते जेथे लिंकन यांची हत्या झाली त्याच्या खालील मजल्यावरील फोर्ड््स थिएटर म्युझियममध्ये मांडलेले आहे.
त्याचप्रमाणे फ्रान्समधील कॅसिमिर लिफॉशो (Casimir Lefaucheux) यांनी १८२० च्या दशकात पिनफायर काटिर्र्ज तयार केले. ते वापरण्यासाठी अनेक बंदुका तयार झाल्या. त्यापैकी एक म्हणजे लिफॉशो पिनफायर रिव्हॉल्व्हर. बंदुकांच्या इतिहासात हे काही विशेष प्रभाव पाडणारे शस्त्र नव्हते. मात्र ते कायमचे लक्षात राहिले आहे ते प्रसिद्ध डच चित्रकार विन्सेंट वॅन गॉ (किंवा गॉख – Vincent van Gogh) यांनी आत्महत्येसाठी वापरले म्हणून. गॉ यांनी २९ जुलै १८९० रोजी पॅरिसच्या जवळ मोकळ्या मैदानात स्वत:च्या छातीत ७ मिमी लिफॉशो पिनफायर पॉकेट रिव्हॉल्व्हरने गोळी झाडून घेतली. मात्र त्या काळात या रिव्हॉल्व्हरला कोणी फारसे गांभीर्याने घेत नव्हते. त्याच्या गोळ्यांनी माणूस मरण्याची शाश्वती नसे. त्यामुळे दुकानदार वगैरे मंडळी चोराचिलटांना हुसकावून लावण्यासाठी ते वापरत. त्यामुळे गोळी झाडून घेतल्यावर गॉ हॉटेलवर परतले आणि अनेक तासांनी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या चित्रांप्रमाणेच लिफॉशो रिव्हॉल्व्हरलाही अजरामर करून गेले.
बर्मिंगहॅमचा गन क्वार्टर आणि वेब्ली अॅण्ड स्कॉट
webli and scott
अमेरिकेतील गृहयुद्धाचा फायदा केवळ स्थानिक शस्त्रास्त्र निर्मात्यांनाच होत होता असे नाही. तर अटलांटिक महासागरापार युरोपमधील ब्रिटनसारख्या देशांनीही त्याचा चांगलाच लाभ उठवला होता. ब्रिटनच्या बर्मिगहॅम या शहरातील ‘गन क्वार्टर’ नावाने ओळखला जाणारा भाग बंदूक निर्मात्यांसाठी प्रसिद्ध होता.
बर्मिगहॅम शहराच्या उत्तरेकडील स्टीलहाऊस लेन, शॅडवेल स्ट्रीट आणि लव्हडे स्ट्रीट यांच्यामध्ये वसलेल्या भागाला गन क्वार्टर म्हणत. सतराव्या शतकापासून २०व्या शतकापर्यंत तेथे बंदूक निर्मितीचा व्यवसाय बहरला आणि अनेक बंदूक कंपन्या नावारूपास आल्या. त्यात जोसेफ बेंटली, वेब्ली अॅण्ड स्कॉट, विल्यम त्रांतर, ए. ए. ब्राऊन अॅण्ड सन्स आदी कंपन्या विशेष गाजल्या. ब्रिटनच्या सुप्रसिद्ध ली-एनफिल्ड रायफल्सची निर्माती वेस्टली रिचर्ड्स आणि आफ्रिकेत बंदुका पुरवणारी फार्मर अॅण्ड गॅल्टन, डब्ल्यू. डब्ल्यू. ग्रीनर आदी कंपन्याही इथल्याच. बर्मिगहॅमच्या गन क्वार्टरमध्ये सर्वप्रथम १६३० साली बंदुकीची निर्मिती झाल्याच्या नोंदी आहेत. तेव्हापासून अगदी १९६० च्या दशकात बर्मिगहॅम इनर रिंग रोडच्या बांधणीसाठी गन क्वार्टरचा बराचसा भाग पाडून टाकेपर्यंत तेथे बंदुकांचा व्यवसाय सुरू होता. बर्मिगहॅमच्या गन क्वार्टरमधील कंपन्यांनी तयार केलेल्या बंदुका सतराव्या शतकात इंग्लिश गृहयुद्धापासून नेपोलियनची युद्धे, क्रिमियन युद्ध, अमेरिकी गृहयुद्ध, पहिले आणि दुसरे महायुद्ध आणि त्यानंतरही वापरल्या गेल्या. येथील काही कंपन्यांनी अमेरिकी गृहयुद्धात दक्षिणेकडील बंडखोर राज्यांना (कन्फेडरेट स्टेट्स) शस्त्रे पुरवून भरपूर नफा कमावला.
लंडनस्थित रॉबर्ट अॅडम्स यांच्या कंपनीने १८५० च्या दशकात अमेरिकेतील सॅम्युएल कोल्ट यांच्या कंपनीला युरोपमध्ये मोठी स्पर्धा निर्माण केली होती. १८५४ साली बाजारात आलेल्या अॅडम्स सेल्फ-कॉकिंग रिव्हॉल्व्हरने ब्रिटन आणि अमेरिकेतील अनेक सेनाधिकाऱ्यांची मने जिंकली. त्यामध्ये एक गोळी झाडल्यानंतर चेंबर फिरवण्यासाठी हॅमर वापरावा लागत नसे. थेट ट्रिगर दाबल्यावर चेंबर फिरणे आणि गोळी झाडणे ही दोन्ही कार्ये होत असत. म्हणजेच आजच्या डबल अॅक्शन रिव्हॉल्व्हरची ती सुरुवात होती. तसेच जोसेफ बेंटली यांच्या १८५३ साली वापरात आलेल्या बेंटली डबल अॅक्शन रिव्हॉल्व्हरनेही मोठी बाजारपेठ काबीज केली.
बर्मिगहॅममध्ये १७९० साली विल्यम डेव्हिस यांनी ‘बुलेट मोल्ड’ तयार करण्यास सुरुवात केली. त्यांचे जावई फिलिप वेब्ली यांनी १८४५ मध्ये त्याची सूत्रे स्वीकारली आणि वेब्ली कंपनीचा जन्म झाला. त्याचे १८५७ मध्ये डब्ल्यू. अॅण्ड सी. स्कॉट अॅण्ड सन्स या कंपनीबरोबर विलिनीकरण झाले आणि ‘वेब्ली अॅण्ड स्कॉट’ या कंपनीची निर्मिती झाली. मूळच्या वेब्लीचे ‘लाँगस्पर’ रिव्हॉल्व्हर बरेच गाजले. नंतरच्या वेब्ली अॅण्ड स्कॉटची ‘मार्क वन’ आणि ‘मार्क सिक्स’ ही रिव्हॉल्व्हर मॉडेल्स ब्रिटिश सैन्याने अधिकृत शस्त्र म्हणून स्वीकारली. ब्रिटिश सैन्याचा ती बराच काळ आधार होती. ती दुसऱ्या महायुद्धानंतरही अनेक देशांत वापरात होती.
स्मिथ अॅण्ड वेसन : मॉडेल १, २, ३ रिव्हॉल्व्हर्स
Smith & Wesson revolvers model 1 2 3
स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीचे व्होल्कॅनिक रिव्हॉल्व्हर बरेच लोकप्रिय झाले तरी त्यात एक त्रुटी होती. त्याच्या काडतुसांमध्ये मक्र्युरी फल्मिनेट हे स्फोटक होते. काही वेळा एक गोळी झाडल्यानंतर सर्व काडतुसांचा स्फोट होऊन सर्व गोळ्या एकदम झाडल्या जात.
या त्रुटी दूर करून स्मिथ अॅण्ड वेसनने १८५७ साली ‘मॉडेल वन’ नावाचे रिव्हॉल्व्हर बाजारात आणले. त्याने त्यापूर्वीच्या पर्कशन कॅप रिव्हॉल्व्हरचा काळ संपवला आणि खऱ्या अर्थाने आधुनिक रिव्हॉल्व्हरचे युग सुरू झाले. त्याचे .२२ कॅलिबरचे रिम फायर काडतूसही स्मिथ अॅण्ड वेसननेच विकसित केले होते. तेव्हापासून स्मिथ अॅण्ड वेसनने आपल्या बंदुकांसाठी काडतूस विकसित करण्याची परंपरा आजतागायत कायम राखली आहे. मॉडेल वन जरी वापरास सुटसुटीत असले तरी त्याच्या .२२ कॅलिबरच्या गोळ्या जंगली श्वापदे मारण्यास किंवा युद्धात शत्रूसैनिकांना रोखण्यास पुरेशा शक्तिशाली नव्हत्या.
त्यामुळे स्मिथ अॅण्ड वेसनने गोळीचा आकार आणि ताकद वाढवून .३२ कॅलिबरच्या गोळ्या डागणारे ‘मॉडेल टू’ नावाचे रिव्हॉल्व्हर तयार केले. ते मॉडेल वनपेक्षा बरेच शक्तिशाली होते. त्याला सैन्याकडून चांगला प्रतिसाद मिळाला. त्या वेळी अमेरिकी गृहयुद्ध (१८६१ ते १८६५) सुरू झाले होते. त्या वेळी कोल्ट कंपनीच्या रिव्हॉल्व्हर्ससह स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीच्या रिव्हॉल्व्हर्सनाही मोठी मागणी आली. गृहयुद्धाच्या काळात स्मिथ अॅण्ड वेसन अमेरिकेतील एक मोठी बंदूकनिर्माती कंपनी म्हणून नावारूपास आली.
मात्र अमेरिकी गृहयुद्ध संपल्यानंतर तेथील सर्वच शस्त्रास्त्रनिर्मात्या कंपन्यांची बाजारपेठ ओसरली. कंपन्या तग धरून राहण्यासाठी धडपडू लागल्या. युद्धानंतर १८६७ साली स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीची महिन्याकाठी केवळ १५ रिव्हॉल्व्हर विकली जात होती. या मंदीतून मार्ग काढण्यासाठी अमेरिकेबाहेरील बाजारपेठेचा मागोवा घेणे क्रमप्राप्त होते. त्याच दरम्यान पॅरिस येथे आंतरराष्ट्रीय शस्त्रास्त्र प्रदर्शन भरणार होते. स्मिथ अॅण्ड वेसनने परिश्रमपूर्वक त्यांच्या शस्त्रांमध्ये सुधारणा करून ती पॅरिसमध्ये मांडली. ती पाहून रशियन सैन्याचे प्रतिनिधी आणि झारचा पुत्र युवराज अलेक्सिस बरेच प्रभावित झाले. रशियाने त्यांच्या सैन्यासाठी स्मिथ अॅण्ड वेसनच्या २० हजार रिव्हॉल्व्हर्सची ऑर्डर दिली. त्यात मॉडेल थ्री या रिव्हॉल्व्हरचा प्रामुख्याने समावेश होता. मॉडेल थ्री .४४ कॅलिबरची सेंटर फायर प्रकारची काडतुसे डागत असे. १८६८ ते १८७० या काळात उत्पादनास सुरुवात झालेले हे अमेरिकेतील पहिले मोठय़ा कॅलिबरचे रिव्हॉल्व्हर होते.
अमेरिकी लष्करातील मेजर जॉर्ज स्कोफिल्ड (Major George W. Schofield) यांनी मॉडेल थ्रीमध्ये काही बदल केले. त्यांचा समावेश करून स्मिथ अॅण्ड वेसनने १८७५ साली स्कोफिल्ड यांच्या नावानेच नवे रिव्हॉल्व्हर बाजारात आणले. त्यासाठी .४५ स्कोफिल्ड नावाचे खास काडतूसही विकसित केले. त्याला अमेरिका आणि रशिया या दोन्ही देशांच्या सैन्याकडून चांगला प्रतिसाद मिळाला. त्यानंतरच्या दशकात स्मिथ अॅण्ड वेसनने या दोन्ही सैन्यांना लाखो रिव्हॉल्व्हर्स पुरवल्या आणि कंपनीला चांगलीच ऊर्जितावस्था प्राप्त झाली.
स्मिथ अँड वेसन : व्होल्कॅनिक रिव्हॉल्व्हर आणि काडतुसे
Volcanic revolvers and cartridges Smith & Wesson
केवळ एक लक्षवेधी कल्पना असलेल्या रिव्हॉल्व्हरला मूर्त व्यावसायिक रूप देण्याचे काम जरी सॅम्युएल कोल्ट यांचे असले तरी त्याच्या एक पाऊल पुढे जाऊन एकत्रित काडतूस (सेल्फ कण्टेण्ड कार्ट्रिज) विकसित करून त्यावर आधारित रिव्हॉल्व्हर आणि पिस्तुले बनवण्याची किमया साधली ती ‘स्मिथ अॅण्ड वेसन’ (Smith & Wesson) या कंपनीने. कोल्ट आणि स्मिथ अॅण्ड वेसन यांची कहाणी सुरुवातीला सहकार्याची आणि नंतर तीव्र व्यावसायिक स्पर्धेची असल्याने तितकीच रोमांचक आहे.
स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीच्या नावातील भागीदार डॅनिएल वेसन यांचे थोरले बंधू एडविन वेसन हे अमेरिकेतील १८४०च्या दशकातील प्रसिद्ध नेमबाज आणि बंदूक निर्माते होते. एडविन यांच्या हाताखाली घरच्याच बंदुकीच्या कारखान्यात डॅनिएल यांनी उमेदवारी केली. त्या काळात सॅम्युएल कोल्ट यांच्या रिव्हॉल्व्हर बाजारात दाखल झाल्या होत्या. अमेरिका-मेक्सिको युद्धादरम्यान कोल्ट यांच्या वॉकर रिव्हॉल्व्हरच्या काही सुटय़ा भागांचे उत्पादन करण्याचे काम (सब-कॉन्ट्रॅक्ट) वेसन बंधूंना मिळाले होते. एडविन आणि डॅनिएल वेसन यांनीही त्यांच्या स्वत:च्या रिव्हॉल्व्हरचे डिझाइन तयार केले होते आणि ते बाजारात आणण्यास दोघे बंधू उत्सुक होते.
मात्र जानेवारी १८४९ मध्ये एडविन वेसन यांचे अचानक हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले आणि वेसन यांची कंपनी कर्जबाजारी बनली. एडविन यांच्या स्वप्नातील रिव्हॉल्व्हर बनवण्याचा डॅनिएल यांचा प्रयत्न होता. पण त्याकाळी रिव्हॉल्व्हरचे पेटंट सॅम्युएल कोल्ट यांच्याकडे असल्याने त्यात अडथळा आला. कोल्ट आणि वेसन यांच्यात चाललेला रिव्हॉल्व्हरवरील बौद्धिक स्वामित्व हक्काचा खटला कोल्ट यांनी जिंकला आणि त्यांच्या पेटंटला मुदतवाढ मिळाली. या प्रसंगानंतर सॅम्युएल कोल्ट आणि डॅनिएल वेसन हे कायमचे प्रतिस्पर्धी बनले.
डॅनिएल वेसन यांनी १८५२ साली होरेस स्मिथ या त्या वेळी अमेरिकी बंदूक उद्योगात स्थिरावलेल्या ज्येष्ठ व्यावसायिकाशी भागीदारी केली. त्यातूनच स्मिथ अॅण्ड वेसन या कंपनीची निर्मिती झाली. पुढे तेही बंदूक उद्योगातील मोठे नाव बनले. स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनीने बाजारात आणलेले पहिले रिव्हॉल्व्हर ‘व्होल्कॅनिक’ नावाने ओळखले गेले. यातून एका मागोमाग एक डागल्या जाणाऱ्या गोळ्या एखाद्या ज्वालामुखीच्या उद्रेकासारख्या भासत. त्यावरून त्याला व्होल्कॅनिक नाव पडले. त्यासाठी तयार केलेल्या व्होल्कॅनिक काटिर्र्जचे स्मिथ आणि वेसनने १८५४ मध्ये पेटंट घेतले. सॅम्युएल कोल्ट यांच्या रिव्हॉल्व्हरच्या पेटंटची मुदत १८५६ साली संपत होती.
तोपर्यंत स्मिथ अॅण्ड वेसनच्या व्होल्कॅनिकमध्येही अनेक सुधारणा केल्या गेल्या. नवीन रिव्हॉल्व्हरचा आराखडा मूर्त स्वरूप घेत होता. त्यांनी जुन्या .२२ कॅलिबर काडतुसामध्ये सुधारणा केल्या होत्या. या वेळपर्यंत कोल्ट यांच्या पेटंटचा अडसरही दूर झाला होता. आता स्मिथ अॅण्ड वेसन कंपनी कोल्टला टक्कर देण्यास सज्ज होती.
old weapons names and pictures
historical weapons images
old weapons in india
old weapons of war
weapons pictures with name
old weapons names and pictures in hindi
weapon pictures gallery
old weapons pictures
hand weaponsold weapons names and pictures
historical weapons images
old weapons in india
old weapons of war
weapons pictures with name
old weapons names and pictures in hindi
weapon pictures gallery
old weapons pictures
hand weaponsold weapons names and pictures
historical weapons images
old weapons in india
old weapons of war
weapons pictures with name
old weapons names and pictures in hindi
weapon pictures gallery
old weapons pictures
hand weapons
कोल्ट ड्रगून आणि ‘वाइल्ड वेस्ट’ची सम्राज्ञी पीसमेकर
अमेरिका आणि मेक्सिको यांच्यातील युद्ध (१८४६ ते १८४८), अमेरिकी गृहयुद्ध (१८६१ ते १८६५) आणि त्याच दरम्यान अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील प्रांतांमध्ये असलेली अनागोंदी (अमेरिकन वाइल्ड वेस्ट) हे तिन्ही संघर्ष सॅम्युएल कोल्ट यांच्या पथ्यावरच पडले होते. हा काळ कोल्ट यांच्या विविध उत्पादनांनी गाजवला. मेक्सिकोबरोबरील युद्धात अमेरिकेचे पारडे वरचढ ठरण्यात कोल्ट यांच्या वॉकर आणि त्यानंतरच्या ड्रगून या रिव्हॉल्व्हरनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.
ड्रगून रिव्हॉल्व्हरचे नाव अमेरिकी सैन्यातील ड्रगून रेजिमेंट्सच्या (Dragoon) नावावरून घेतले होते. पूर्वीच्या वॉकर मॉडेलमधील त्रुटी ड्रगूनमध्ये सुधारण्यात आल्या होत्या. ते अधिक शक्तिशाली होते. १८४८ ते १८६० या काळात म्हणजे अमेरिका-मेक्सिको युद्ध आणि अमेरिकी गृहयुद्ध या काळात त्याचा मोठय़ा प्रमाणावर वापर झाला. मेक्सिकोबरोबरील युद्धात अमेरिकेने आता त्यांच्याकडे असलेली दक्षिणेकडील टेक्सास आदी राज्ये जिंकून घेतली. मेक्सिकोने त्यांच्या एकूण प्रदेशापैकी एकतृतीयांश प्रदेश गमावला. यातील बराचसा प्रताप कोल्ट रिव्हॉल्व्हर्सचा होता. त्याच काळात ‘कोल्ट १८५१ नेव्ही’ हे रिव्हॉल्व्हरही चांगलेच गाजले.
कोल्ट जसे एक उत्तम संशोधक होते तसेच त्यांनी व्यवसायवृद्धीसाठी वापरलेली तंत्रेही त्या काळात नवी होती. कोल्ट यांनी १८३६ आणि १८३६ साली त्यांच्या रिव्हॉल्व्हरचे इंग्लंड, फ्रान्स, प्रशिया आणि अमेरिकेत पेटंट नोंदवले होते. तसेच ग्राहकांच्या प्रतिसादाचा विचार करून उत्पादनांमध्ये सतत बदल करणे व त्यांचा दर्जा उंचावणे हेही ते कायम करीत असत. त्यांनी कामगार कल्याणालाही खूप महत्त्व दिले होते. कोल्ट यांनी प्रभावशाली वक्तींना खास नक्षीकाम केलेल्या बंदुका भेट दिल्या. आजच्या पब्लिक रिलेशन्सचे ते प्राथमिक रूप होते. आपल्या हयातीत सॅम्युएल कोल्ट अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत व्यक्तींमध्ये गणले जात होते. मात्र त्यांचा मृत्यू काहीसा लवकर म्हणजे वयाच्या ४७ व्या वर्षी (१८६२) झाला. त्या वेळी त्यांनी १५ दशलक्ष डॉलरचे (आजच्या हिशेबाने सुमारे ३५० दशलक्ष डॉलर) उद्योग साम्राज्य आपल्या मागे सोडले होते.
त्यांच्या पश्चात पत्नी एलिझाबेथ कोल्ट यांनी हे साम्राज्य केवळ सांभाळलेच नाही तर वाढवले. कोल्ट यांचा कारखाना एकदा आगीत भस्मसात झाला. एलिझाबेथ यांनी तो पुन्हा उभा केला. कोल्ट यांनी त्यांच्या हयातीत ज्यावर काम केले होते, त्या सिंगल अॅक्शन आर्मी या मॉडेलचे उत्पादन एलिझाबेथ यांनी केले. हे रिव्हॉल्व्हर कोल्ट कंपनीच्या सर्वोत्तम उत्पादनांपैकी एक होते. ते रिव्हॉल्व्हर ‘पीसमेकर’ या नावाने अधिक गाजले. ‘द गन दॅट वन द वेस्ट’ म्हणून त्याची ख्याती आहे. काऊ बॉइज आणि टेक्सासच्या अनेक हॉलीवूड चित्रपटांतून ते आपल्या परिचयाचे झाले आहे. ‘अमेरिकन वाइल्ड वेस्ट’च्या काळात कोल्ट पीसमेकरबद्दल एक म्हण प्रचारात होती. ‘ही वॉज ट्राइड, सेन्टेन्स्ड, अॅण्ड द सेन्टेन्स वॉज कॅरिड आऊट बाय जज कोल्ट अॅण्ड हिज ज्युरी ऑफ सिक्स.’
कोल्ट वॉकर रिव्हॉल्व्हर
सॅम्युएल कोल्ट यांचे सुरुवातीचे पॅटरसन रिव्हॉल्व्हरचे मॉडेल फारसे चालले नाही. त्याने हार न मानता त्यांनी या बंदुका थेट सैनिकांनाच विकण्याचा निर्णय घेतला. त्या वेळी अमेरिकेचे फ्लोरिडातील स्थानिक सेमिनोल रहिवाशांशी युद्ध सुरू होते. तेथे जाऊन कोल्ट यांनी अमेरिकी सैनिकांना पॅटरसन रिव्हॉॅल्व्हर दाखवल्या आणि काही सैनिकांनी वैयक्तिक शस्त्र म्हणून स्वत:च्या पैशातून त्या विकतही घेतल्या. मात्र त्याने फारसा फरक पडला नाही.
कोल्ट यांना व्यवसाय वाढवण्यासाठी आणि बंदुकांच्या नव्या ऑर्डर मिळवण्यासाठी प्रभावशाली व्यक्तींना मेजवान्या देणे, लाच देणे, महागडय़ा भेटवस्तू देण्याची सवय होती. त्यातून खर्च वाढून कंपनी डबघाईला येऊन अखेर बंद पडली. त्यानंतर काही काळ त्यांनी सुरुंगांचा (माइन्स) व्यवसाय करून पाहिला. त्यातही यश आले नाही. दरम्यानच्या काळात कोल्ट यांनी भांडवल जमवण्यासाठी नावाचे स्पेलिंग बदलून (मूळ उ’३ चे उ४’३ असे करून) औषधी रसायनांचा व्यवसाय केला. त्याबरोबर ‘लाफिंग गॅस’ वापरून करमणुकीचे कार्यक्रम करून पैसा गोळा केला.
कोल्ट यांच्या करिअरला १८४७ साली पुन्हा उभारी मिळाली. तोपर्यंत मेक्सिकन-अमेरिकन युद्ध सुरू झाले होते. तेथे तैनात टेक्सास रेंजर्सच्या तुकडीतील कॅप्टन सॅम्युएल वॉकर यांनी कोल्ट यांचे पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर वापरले होते. स्थानिक आदिवासींना अमेरिकी सैनिकांच्या एकाच गोळीच्या बंदुका परिचित होत्या आणि त्या पुन्हा भरण्यासाठी वेळ लागतो हेही माहीत होते. त्यामुळे ते अमेरिकी सैनिकांच्या बंदुका डागून झाल्यानंतर हल्ला करत. मात्र अशाच एका चकमकीत स्थानिक कोमांचे आदिवासी फसले. त्यांनी नेहमीप्रमाणे हल्ला केला. मात्र या वेळी अमेरिकी सैनिकांकडे कोल्ट रिव्हॉल्व्हर असल्याची माहिती त्यांना नव्हती. त्यामुळे केवळ १५ अमेरिकी सैनिकांनी काही क्षणांत ७० कोमांचे आदिवासींना ठार मारले.
या घटनेने प्रभावित होऊन कॅप्टन वॉकर यांनी न्यूयॉर्कला जाऊन सॅम्युएल कोल्ट यांची भेट घेतली आणि १००० रिव्हॉल्व्हर्सची ऑर्डर दिली. मात्र पॅटरसन मॉडेलमध्ये बदल करण्याच्या सूचना केल्या. त्यांना नवे रिव्हॉल्व्हर पाचऐवजी सहा गोळ्या बसणारे, अधिक शक्तिशाली आणि रिलोड करण्यास सुलभ हवे होते.
त्यानुसार कोल्ट यांनी बंदुकीत बदल करून नवे मॉडेल विकसित केले. कॅप्टन वॉकर यांच्याप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी त्याचे नाव वॉकर रिव्हॉल्व्हर ठेवले. बंदुकांच्या व्यवसायात यापूर्वीपासून असलेल्या एली व्हिटनी ब्लेक यांची मदत घेतली. कनेक्टिकटमधील आपले मूळ गाव हार्टफर्ड येथे ‘कोल्ट्स पेटंट फायरआम्र्स मॅन्युफॅक्चरिंग कंपनी’ची उभारणी केली आणि कोल्ट वॉकरच्या उत्पादनास सुरुवात झाली. कोल्ट यांनी आपल्या निर्मितीचे पेटंट घेण्याची खबरदारी घेऊन त्याला कायदेशीर संरक्षण दिले. या नव्या वॉकर रिव्हॉल्व्हरला आणखी १००० नगांची ऑर्डर मिळाली आणि कोल्ट यांचे नशीब उजळले.
सॅम्युएल कोल्ट Samuel Colt आणि पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर Paterson Revolver
सॅम्युएल कोल्ट यांना अगदी लहानपणापासून बंदुकांमध्ये विलक्षण रस आणि गती होती.
एका व्यक्तीच्या प्रयत्नांचा संपूर्ण शस्त्रास्त्र उद्योगावर परिणाम झाल्याची खूप कमी उदाहरणे आहेत. त्यात अमेरिकेतील सॅम्युएल कोल्ट यांचा क्रमांक नक्कीच अव्वल लागतो. आधुनिक रिव्हॉल्व्हरचा हा जनक. किंबहुना कोल्ट आणि रिव्हॉल्व्हर हे समीकरण अगदी पक्के आहे. कोल्ट यांच्या कंपनीने विविध काळात जी शस्त्रे विकसित केली त्यांनी त्या-त्या काळावर आपली छाप पाडली आहे. सॅम्युएल कोल्ट यांच्या व्यक्तिमत्त्वात संशोधक, उद्योजक, विपणनतज्ज्ञ (मार्केटिंग एक्स्पर्ट), जाहिरातकार आणि पेटंटचा (बौद्धिक संपदा हक्क) जागरूक पुरस्कर्ता अशा अनेक गुणांचा समुच्चय आढळतो. त्यामुळे कोल्ट यांच्या रिव्हॉल्व्हर्ससह त्यांच्या जीवनाचा आढावा घेणेही क्रमप्राप्त ठरते.
सॅम्युएल कोल्ट यांना अगदी लहानपणापासून बंदुकांमध्ये विलक्षण रस आणि गती होती. त्यांच्या वडिलांनी या उनाड मुलाला शिस्त लावण्यासाठी १६व्या वर्षी अमेरिका ते लंडन आणि कलकत्ता अशा जहाजप्रवासाचे तिकिट काढून दिले. त्यात जहाजाच्या सुकाणूचे निरीक्षण करताना त्यांना बंदुकीतून एका वेळी अनेक गोळ्या झाडण्यासाठी त्या चाकासारखी फिरणाऱ्या यंत्रणेची रचना करण्याची कल्पना सुचली. त्यातूनच रिव्हॉल्व्हरचे डिझाइन आकाराला आले आणि १८३६ साली कोल्ट यांच्या ‘पॅटरसन’ नावाच्या पहिल्या रिव्हॉल्व्हरचा जन्म झाला. गोळ्या ज्यात भरल्या जात ते चेंबर गोलाकार फिरते (रिव्हॉल्व्ह होते) म्हणून अशा बंदुकीला रिव्हॉल्व्हर म्हणतात. त्यात एका वेळी पाच गोळ्या भरण्याची सोय होती. न्यू जर्सीतील पॅटरसन या ठिकाणी पेटंट आम्र्स कंपनीतर्फे त्यांची निर्मिती होऊ लागली म्हणून त्या प्रकारच्या रिव्हॉल्व्हरला पॅटरसन म्हटले जाऊ लागले.
मात्र त्या काळात अद्याप धातूच्या एकत्रित काडतुसांचा वापर सुरू झाला नव्हता. कोल्ट पॅटरसनमध्ये गनपावडर आणि गोळ्या वेगवेगळ्या भरून ठासाव्या लागत. त्यानंतर त्या झाडता येत असत. या प्रक्रियेत वेळ जात असे. या काळात अमेरिकेतील युरोपीय वंशाचे लोक पश्चिमेकडे आणि अन्य दिशांना त्यांच्या प्रदेशाचा विस्तार करत होते. त्यात त्यांचा सामना स्थानिक आदिवासींशी होत असे. पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर एकदा लोड केले की एका दमात पाच गोळ्या डागता येत असत, पण ते पुन्हा भरेपर्यंत आदिवासींनी दहा बाण सोडलेले असत. त्यामुळे युद्धाच्या धामधुमीत पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर निष्प्रभ ठरू लागले. कोल्ट यांनी पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर अमेरिकी सैन्याला विकण्याचाही प्रयत्न केला. त्यासाठी त्यांनी राजधानी वॉशिंग्टनचा दौरा केला. सैन्याने पॅटरसनच्या स्वतंत्रपणे चाचण्या घेतल्या. लोडिंगमधील किचकटपणामुळे ते सैन्याच्या पसंतीस उतरले नाही आणि त्याला नकार मिळाला. १८३६ ते १८४२ या काळात साधारण २८०० पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर तयार करण्यात आल्या. कोल्ट यांचा सुरुवातीचा प्रयत्न फारसा यशस्वी झाला नसला तरी एका दमात पाच गोळ्या डागण्याच्या कल्पनेचा मनोवैज्ञानिक परिणाम मोठा होता.
१८५७ मध्ये पराभवास कारणीभूत : एनफिल्ड पॅटर्न – १८५३
शतकभराहून अधिक काळ ‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ने गाजवला होता.
‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ जशी ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास उपयोगी पडली तशीच त्यापुढील ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफल्ड मस्केट’ भारतीयांसाठी घातक ठरली. १८५७चा उठाव घडण्यास आणि त्यात भारतीयांचा पराभव होण्यास कारणीभूत ठरली ती हीच ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफल्ड मस्केट’.
त्यापूर्वीचा शतकभराहून अधिक काळ ‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ने गाजवला होता. मात्र ती स्मूथ बोअर गन असल्याने तिची अचूकता कमी होती. रायफलिंगच्या शोधाने त्यावर उपाय मिळाला होता. व्हिएन्ना येथील गॅस्पर्ड कोलनर यांनी १५व्या शतकात बंदुकीच्या नळीच्या आतील पृष्ठभागावर दोन सरळ खाचा पाडून बंदुकीच्या गोळीची अचूकता वाढते हे दाखवून दिले होते. त्यानंतर न्यूरेंबर्ग येतील ऑगस्टस कोटर यांनी १५२० साली बंदुकीच्या नळीतील या खाचांना लांबट सर्पिलाकार आकार दिला. त्याने अचूकतेत आणखी भर पडली. गन बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर असे आटे पाडण्याला रायफलिंग करणे म्हणतात. तसे आटे पाडलेल्या बंदुकीला रायफल म्हणतात. ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३’ ही तशी रायफल होती. त्यामुळे तिची अचूकता त्यापूर्वीच्या स्मूथ बोअर ब्राऊन बेसपेक्षा जास्त होती.
एनफिल्ड रायफल ब्रिटनमध्ये १८५३ साली वापरात आली. त्यानंतर ब्रिटिशांनी १८५६ सालाच्या अखेरीस भारतातील ईस्ट इंडिया कंपनीच्या सैनिकांच्या ब्राऊन बेस बंदुका बदलून एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ बंदुका देण्यास सुरुवात केली. या नव्या बंदुकांच्या काडतुसांना गायीची आणि डुकराची चरबी लावली असल्याच्या अफवा पसरल्या. ती कागदी काडतुसे दाताने फाडून गनपावडर आणि गोळी बंदुकीत ठासून भरावी लागत असे. त्याला हिंदू आणि मुस्लीम दोन्ही सैनिकांनी विरोध केला. अखेर तोपर्यंत साठलेल्या असंतोषाचा उद्रेक झाला. बंगालमधील बराकपूर येथील छावणीत २९ मार्च १८५७ रोजी ३४व्या बंगाल नेटिव्ह इन्फंट्रीच्या ६व्या कंपनीतील शिपाई मंगल पांडे यांनी ब्रिटिश वरिष्ठ अधिकारी लेफ्टनंट बॉ याच्यावर हल्ला केला आणि उठावाची ठिणगी पडली.
या उठावात सुरुवातीला काही ठिकाणी बंडखोर भारतीय सैनिकांची सरशी झाली. पण पुढे बराच कालापव्यय केल्याने आणि अन्य कारणांमुळे भारतीयांचा पराभव झाला. ब्रिटिशांच्या सैन्याचा उत्तम समन्वय, तारायंत्र आदी वरचढ तंत्रज्ञानाचा ब्रिटिशांच्या विजयात जसा मोठा वाटा होता तसाच तो एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफलचाही होता. तिचा एकूण पल्ला १२५० यार्ड (११४० मीटर) इतका होता आणि त्यातील बऱ्याच अंतरापर्यंत अचूक नेम लागत असे. त्याउलट भारतीय सैनिकांकडील ब्राऊन बेस फारतर ५० ते १०० यार्डापर्यंत अचूक मारा करू शकत. त्यामुळे ब्रिटिश सैनिकांची भारतीयांवर सरशी झाली.
बहुतांश ब्रिटिश इतिहासकारांनी ही बाब वर्णवर्चस्वाच्या भावनेतून जाणूनबुजून झाकलेली दिसते. मात्र ब्रिटिश लेखक एस. एस. थॉरबर्न यांनी त्यांच्या लिखाणात मान्य केले आहे, की भारतीय सैनिकांनी एनफिल्ड रायफल स्वीकारून त्यानंतर उठाव केला असता तर तो दडपण्यास ब्रिटिशांना खूप अवघड ठरले असते आणि ब्रिटिशांच्या अडचणी बऱ्याच वाढल्या असत्या.
ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास कारक : ब्राऊन बेस मस्केट
या बंदुकीची मूळ आवृत्ती वापरात आली ती १७२२ सालात.
‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ असे अधिकृत नाव असलेल्या पण ‘ब्राऊन बेस’ या नावाने अधिक प्रसिद्ध झालेल्या या बंदुकीचे एका वाक्यात वर्णन करायचे झाल्यास ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास हातभार लावणारी बंदूक, असेच करावे लागेल. खूप कमी शस्त्रांनी इतिहासात इतक्या व्यापक प्रमाणावर आपली छाप पाडली आहे. त्यामध्ये ब्राऊन बेसचे स्थान नक्कीच वरचे आहे.
या बंदुकीची मूळ आवृत्ती वापरात आली ती १७२२ सालात. त्यानंतर पुढील शतकाहून अधिक काळ म्हणजे १८३०च्या दशकापर्यंत ती वापरात राहिली. हाही एक विक्रमच. या बंदुकीची लांबी खूप जास्त म्हणजे ६३ इतकी होती. त्यामुळेच तिच्या नावात लाँग हा शब्द होता. या बंदुकीला ब्राऊन बेस नाव नेमके कशावरून पडले हे ज्ञात नाही. ही स्मूथ बोअर म्हणजे नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत असलेली आणि ०.७५ इंच कॅलिबरची (नळीचा आतील व्यास) बंदूक होती. तिची मझल व्हेलॉसिटी म्हणजे बंदुकीतून गोळी सुटण्याचा वेग १४७६ फूट प्रति सेकंद इतकी होती आणि त्यात फ्लिंटलॉक पद्धतीचा अवलंब केला जात असे. मात्र स्मूथ बोअर गन असल्याने तिची अचूकता कमी होती. साधारण ५० यार्ड (४६ मीटर) अंतरापर्यंत तिचा नेम बरा लागत असे. त्यामुळे त्या काळात सैनिकांच्या वैयक्तिक नेमबाजीला फार महत्त्व नसे. बरेच सैनिक एका ओळीत किंवा चौकोनात उभे राहून एकत्र गोळीबार करत. त्याला ‘व्हॉली फायर’ म्हणत. तशा प्रकारे ही बंदूक १०० यार्डापर्यंत (९१ मीटर) प्रभावी मारा करू शकत होती.
पुढे तिची लांबी थोडी करून अनेक प्रकार अस्तित्वात आले. त्यात शॉर्ट लॅण्ड पॅटर्न, न्यू लॅण्ड पॅटर्न, न्यू लाइट इन्फंट्री लॅण्ड पॅटर्न, कॅव्हलरी कार्बाइन, सी सव्र्हिस पॅटर्न अशा प्रकारांचा समावेश होता. पण भारतीयांसाठी विशेष बाब म्हणजे तिचा एक प्रकार इंडिया पॅटर्न नावाने ओळखला जायचा आणि तिचा वापर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे सैनिक करत. तिची लांबी ५४ इंचांच्या आसपास होती. मूळच्या बंदुकीतील लाकडी रॅम-रॉडच्या जागी त्यात लोखंडी रॅम-रॉड होता. फ्रान्समध्ये १७९३ साली क्रांतिकारी युद्धे सुरू झाली तेव्हा युरोपात बंदुकांची कमतरता भासू लागली. त्यामुळे भारतातील ईस्ट इंडिया कंपनीच्या काही बंदुका तिकडे पाठवण्यात आल्या होत्या. रुडयार्ड किपलिंगने १९११ साली ब्राऊन बेसवर कविताही रचली होती.
ब्राऊन बेसने ब्रिटिश साम्राज्याचा जगभर विस्तार करण्यात मोठा हातभार लावला. स्थानिक नागरिकांच्या शस्त्रांच्या मानाने ती बरीच वरचढ होती. ब्रिटिश साम्राज्य विस्तारले जात असताना जी युद्धे झाली त्यात ब्राऊन बेसचा मोठा वाटा आहे. त्यात अँग्लो-म्हैसूर वॉर, अँग्लो-मराठा वॉर्स, भारतातील १८५७चा उठाव, युरोपमध्ये नेपोलियनची युद्धे, फ्रेंच राज्यक्रांती, अमेरिकी स्वातंत्र्ययुद्ध, आयरिश क्रांती, अमेरिकन आणि मेक्सिकन युद्ध, चीनमधील ओपियम वॉर, ऑस्ट्रेलियातील युद्धे अशा अनेक युद्धांचा समावेश आहे. भारतीयांसाठी १८५७च्या उठावात ब्राऊन बेसचा वापर दूरगामी परिणाम करणारा ठरला.
काडतूस, रायफलिंग
पर्कशन लॉकमुळे बंदुकीच्या नळीतील गनपावडरला बत्ती देणे सुलभ झाले असले तरी बंदुकीत दारू आणि गोळी भरण्याची प्रक्रिया त्रासदायकच होती. बंदुकीच्या नळीच्या पुढच्या भागातून दारू आणि गोळी ठासून भरण्याच्या पद्धतीला मझल लोडिंग म्हटले जाते. मझल म्हणजे बंदुकीच्या नळीचा पुढील मोकळा भाग. ट्रिगर दाबल्यावर गन पावडरचा नळीत स्फोट होऊन गोळीला गती मिळते. मात्र या स्फोटात नळीतील गन पावडरचे संपूर्ण ज्वलन होत नसे. त्यामुळे बंदुकीच्या नळीत (बॅरल) आतील पृष्ठभागावर काजळी साठत असे. प्रत्येक वेळी नवी दारू ओतून आणि गोळी भरून ठासताना काजळीमुळे अधिक प्रयास पडत असत. त्याने एका मिनिटात गोळ्या झाडण्याची क्षमता (रेट ऑफ फायर) कमी होत असे.
यावर उपाय म्हणून धातूची गोळी, तिला स्फोटातून गती देणारी गनपावडर, ती पेटवणारा प्रायमर आणि प्रायमर ज्यात भरला जातो ती पर्कशन कॅप हे सगळे भाग एकत्र करून काडतूस (सेल्फ कन्टेन्ड मेटॅलिक काटिर्र्ज) बनवण्यात आले. सुरुवातीला ही काडतुसे जाड कागदाची (पेपर काटिर्र्ज) होती. त्यानंतर ‘मेली’ काटिर्र्ज नावाचे आताच्या काडतुसाच्या जवळपास जाणारे काडतूस वापरात आले. त्यात सुधारणा होऊन नवी प्रायमरवर आधारित काडतुसे आली. त्यात गोळीचा आकार पूर्वीसारखा घनगोल न राहता टोकाला निमुळता आणि पायाकडे दंडगोलाकार बनला. पर्कशन कॅपची जागा धातूच्या पुंगळीने (मेटल केसिंग) घेतली. हॅमरची जागा फायरिंग पिनने घेतली. आता ट्रिगर दाबल्यावर काडतुसाच्या मागील भागातील प्रायमरवर फायरिंग पिन येऊन आदळते. त्याने प्रायमरचा स्फोट होऊन त्यातून गन पावडर पेटते. हा प्रायमर काडतुसाच्या तळाला संपूर्ण चकतीच्या किंवा तळाच्या केवळ मध्यभागी भरलेला असतो. त्यावरून काडतुसांचे ‘रिम फायर’ किंवा ‘सेंटर फायर’ असे प्रकार पडतात.
आता काडतूस तयार झाल्याने बंदूक लोड करणे खूपच सुलभ झाले होते. मझल लोडिंगच्या ऐवजी ब्रिच लोडिंगची पद्धत आली होती. ‘ब्रिच’ म्हणजे बंदुकीच्या फायरिंग चेंबरजवळ असणारी मोकळी खाच. आता बंदुकीच्या पुढून काडतूस न भरता या खाचेतून (ब्रिचमधून) भरले जाऊ लागले होते. म्हणजेच मझल लोडिंगची जागा ब्रिच लोडिंगने घेतली होती.
सुरुवातीला बंदुकीच्या नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत होता. त्यांना ‘स्मूथ बोअर’ गन म्हटले जाते. मात्र त्याने गोळीची अचूकता कमी होत असे. सुरुवातीच्या बंदुका ५० यार्डाच्या पलीकडे अचूक गोळीबार करू शकत नसत. त्यावर उपाय म्हणून बंदुकीच्या नळीच्या आतील पृष्ठभागावर सर्पिलाकार आटे पाडले जाऊ लागले. त्याला ‘रायफलिंग’ असे म्हणतात. ज्या बंदुकीला असे रायफलिंग केलेले असते तिलाच रायफल म्हणतात. रायफलिंग केल्याने गोळी झाडल्यावर ती हवेत स्वत:भोवती फिरत जाते. त्यामुळे हवेतील प्रवासात गोळीला स्थैर्य मिळते आणि नेम अचूक लागण्यात मदत होते. त्यामुळे स्मूथ बोअर गनपेक्षा रायफलची अचूकता जास्त असते.
एक गोळी झाडल्यानंतर मोकळी पुंगळी (एम्प्टी केस) बाहेर टाकून फायरिंग चेंबरमध्ये नवी गोळी भरण्यासाठी बोल्ट अॅक्शन, ब्लो-बॅक अॅक्शन, गॅस ऑपरेटिंग स्टिस्टिम आदींचा शोध लागला होता. त्यात बंदुकीच्या धक्क्याचा (मझल) किंवा स्फोटाच्या वायूंचा पुढील गोळी फायरिंग चेंबरमध्ये आणण्यासाठी वापर होतो. अनेक गोळ्या भरता येणारी ‘मॅगझिन’ तयार झाली. आता बंदूक वयात आली होती आणि रणभूमीवर धुमाकूळ घालण्यास तयार होती.
पर्कशन लॉक
फ्लिंटलॉक पद्धतीच्या बंदुका आणि पिस्तुले साधारण दोन शतकभराहून अधिक काळ वापरात होती. मात्र त्यांच्याही त्रुटी आता उघड होऊ लागल्या होत्या. मॅचलॉकच्या तुलनेत फ्लिंटलॉक पावसाळी वातावरणात वापरणे सुलभ होते. मात्र दमट हवामानात फ्लिंटलॉकच्या पॅनमधील पावडरही ओलसर होऊन पेटत नसे. त्या वेळी गनपावडर कोरडी ठेवणे जिकिरीचे असले तरी गरजेचे होते. त्यावरूनच ‘किप युवर पावडर ड्राय’ (सदैव तयारीत किंवा सज्ज राहणे) हा वाक्प्रचार आला आहे. फ्लिंटलॉकच्या पॅनमधील पहिला पेट आणि चेंबरमधील स्फोट यात काहीसा कालापव्यय होत असे. त्याने लक्ष्य सावध होत असे. तसेच या पद्धतीत गोळ्या डागण्याचा वेग एका मिनिटाला तीन ते चार गोळ्यांच्या वर जात नसे. युद्धभूमीत गोळ्या डागण्याचा हा वेग जीवन किंवा मरणाचा प्रश्न बनत असे.
त्यामुळे बंदुकीत गनपावडर प्रज्वलित करण्याच्या आणखी नव्या तंत्राची गरज भासू लागली होती. त्यातूनच पर्कशन लॉक किंवा पर्कशन कॅप पद्धतीचा उगम झाला. एडवर्ड चार्ल्स होवार्ड यांनी १८०० साली मक्र्युरी फल्मिनेट नावाचे स्फोटक बनवले. नायट्रिक आम्लामध्ये पारा (मक्र्युरी) विरघळवून त्यात इथॅनॉल मिसळल्यावर मक्र्युरी फल्मिनेट तयार होते. हे मिश्रण अत्यंत स्फोटक असून साध्या धक्क्याने किंवा घर्षणाने त्याचा स्फोट होतो. होवार्ड यांनी हे स्फोटक बंदुकीतील गनपावडर पेटवण्यासाठी ‘प्रायमर’ म्हणून वापरून पाहिले. पण ते जरा जास्तच स्फोटक होते. स्कॉटलंडमधील हौशी शिकारी आणि संशोधक रेव्हरंड अलेक्झांडर जॉन फोरसिथ यांनी मक्र्युरी फल्मिनेटमध्ये काही अन्य रसायने मिसळून ते थोडे सौम्य बनवले. हे रसायन बंदुकीच्या नळीतील मुख्य गनपावडरला प्रज्वलित करण्यासाठी प्रायमर म्हणून वापरले जाऊ लागले.
पर्कशन लॉक
पर्कशन लॉकची यंत्रणा समजावून सांगण्यास थोडी गुंतागुंतीची असली तरी तिने बंदुकांच्या तंत्रज्ञानात मोठा बदल घडवला. पर्कशन म्हणजे आघात. या पद्धतीत थोडेसे मक्र्युरी फल्मिनेट (पाऱ्याचे स्फोटक क्षार) धातूच्या एका लहानशा टोपीसारख्या (कॅप) दिसणाऱ्या भागात भरलेले असे. ती कॅप प्लगवर उलटी ठेवली जात असे. बंदुकीचा ट्रिगर दाबल्यानंतर हॅमर खाली येऊन कॅपच्या डोक्यावर आदळत असे. या आघाताने (पर्कशन) कॅपमधील मक्र्युरी फल्मिनेटचा स्फोट होत असे. त्यातून तयार झालेल्या ठिणग्या प्लगमधून बंदुकीच्या नळीमधील मुख्य गनपावडपर्यंत पोहोचून त्याचा स्फोट होत असे आणि त्याच्या जोराने गोळी बाहेर डागली जात असे. म्हणजेच पूर्वी गनपावडर पेटवण्यासाठी गारगोटीच्या (फ्लिंट) घर्षणातून ठिणग्या उत्पन्न केल्या जात होत्या. आता त्याऐवजी पर्कशन कॅपमधील स्फोटकातून ठिणग्या तयार होत होत्या.
पर्कशन कॅप किंवा लॉक पद्धत सर्व हवामानात खात्रीशीरपणे वापरता येत होती. तिने गनपावडर ताबडतोब आणि खात्रीने पेटत असे. मात्र कॅपमधील स्फोटक जर अधिक मात्रेने असेल तर कॅपचे तुकडे होऊन स्फोटाचा त्रास बंदूक चालवणाऱ्याला होत असे. त्यावरही लवकरच उपाय शोधण्यात आला. पर्कशन कॅपवर वरून आदळणारा हॅमर आतून थोडा पोकळ केला गेला. त्याने कॅप त्या पोकळीत बसत असे. त्यामुळे प्रायमरच्या स्फोटाच्या ठिणग्या बंदूक चालवणाऱ्याच्या डोळ्यात न उडता थेट फायरिंग चेंबपर्यंत पोहोचत असत. पुढे कॅपखालच्या प्लगमध्ये सुधारणा करून त्या जागी आतून पोकळ निपलसारखे भाग वापरात आले. त्यातूनही प्रायमरच्या ठिणग्या थेट गनपावडपर्यंत पोहोचत असत.
फ्लिंटलॉक बंदूक
मॅचलॉक बंदुकांनी युद्धतंत्रात मोठा बदल घडवला असला तरी त्यात अनेक त्रुटी होत्या. मॅचलॉक पद्धतीत चाप ओढल्यावर पॅनमध्ये प्रथम लहानसा भडका उडत असे. त्याने प्रत्येक वेळी फायरिंग चेंबरमधील दारू पेट घेईलच याची शाश्वती देता येत नसे. त्यावरूनच इंग्रजीतील ‘फ्लॅश इन द पॅन’ (एकदाच, अचानक मिळालेले यश, जे वारंवार घडू शकत नाही) असा वाक्प्रचार अस्तित्वात आला आहे. तसेच हा पहिला पॅनमधील लहानसा स्फोट आणि फायरिंग चेंबरमधील मुख्य स्फोट या दोन्हींत थोडासा वेळ जात असे. त्यामुळे पहिल्या झगमगाटामुळे आणि आवाजामुळे शत्रू सावध होत असे. अंधारात लढताना त्याचा परिणाम अधिक जाणवत असे. तरीही त्याचा युद्धात फारसा फरक पडत नसे. त्याने सैनिकांपेक्षा शिकाऱ्यांची मोठी अडचण होत होती. पहिल्या आवाज आणि प्रकाशाने प्राणी किंवा पक्षी सावध होऊन पळून जात असत.
याशिवाय पावसाळी आणि ओलसर वातावरणात गनपावडर आणि मॅचलॉकने वेगळ्या अडचणी निर्माण होत होत्या. पावसाळ्यात बंदुकीला बत्ती देणारी वात विझून जात असे. त्यामुळे मॅचलॉक बंदुका पावसात वापरता येत नसत. त्याउलट उन्हाळी आणि कोरडय़ा वातावरणात गनपावडर आणि पेटती वात जवळ आल्यास स्फोट होऊन अपघाताचे प्रमाण वाढत असे. त्यामुळे सर्व हवामानांमध्ये बंदुकीला खात्रीशीरपणे बत्ती देणारी पद्धत (फायरिंग मेकॅनिझम) शोधण्याची गरज होती. फ्लिंट-लॉक पद्धतीने त्यावर उपाय उपलब्ध करून दिला.
या प्रकारात गनपावडरला प्रज्ज्वलित करण्यासाठी पेटत्या वातीऐवजी गारगोटीच्या दगडाचा (फ्लिंटस्टोन) वापर केला जात होता. बंदुकीला हॅमर किंवा कॉक नावाचा दोन बोटांच्या चिमटीसारखा किंवा पक्ष्यांच्या चोचीसारखा एक भाग असे. त्यात फ्लिंटस्टोनचा छोटा आयताकृती तुकडा बसवलेला असे. त्याच्या पुढे एक धातूची काहीशी वक्राकार पट्टी बसवलेली होती. तिला फ्रिझन म्हणत असत. पट्टीचा आतील पृष्ठभाग काही वेळा खरबरीत केलेला असे. बंदुकीत बार भरून चाप ओढला की हॅमर खाली येत असे. त्यावेळी त्यात बसवलेला फ्लिंटस्टोन समोरील फ्रिझनवर घासून ठिणग्या तयार होत. त्या ठिणग्या फ्लॅश पॅनमध्ये जाऊन गनपावडर पेटत असे आणि गोळी डागली जात असे. साधारण ५० वेळा वापरल्यानंतर हॅमरमधील गारगोटीचा तुकडा बदलावा लागत असे.
त्याच दरम्यान व्हिललॉक नावाचा प्रकारही अस्तित्वात आला. यामध्ये बंदुकीला बत्ती देण्यासाठी घडय़ाळाच्या स्प्रिंगसारखी व्यवस्था असे. ट्रिगर दाबल्यावर गुंडाळलेली स्प्रिंग सुटी होताना फ्लिंट किंवा अन्य ज्वालाग्राही पदार्थावर तिचे घर्षण होऊन ठिणग्या पडत आणि बंदुकीची दारू पेटत असे. मात्र ही पद्धत उत्पादनास अवघड व महाग आणि वापरास नाजूक असल्याने तिचा वापर सैन्यात कमी झाला. त्यापेक्षा श्रीमंत हौशी शिकाऱ्यांमध्ये व्हिललॉक बंदुका अधिक लोकप्रिय होत्या. फ्लिंटलॉक आणि व्हिललॉक पद्धतीने बंदुका वापरासाठी बऱ्याच सुटसुटीत आणि सुरक्षित झाल्या. आजवर बंदुकांची लांबी मोठी होती. त्या घोडय़ावर स्वार होऊन वापरणे जिकिरीचे होते. आता त्यांची लांबी कमी करून सुरुवातीचे पिस्तूल बनवले गेले. हे पिस्तूल घोडदळाच्या सैनिकांसाठी खूपच सोयीचे होते. एका हाताने घोडय़ाचा लगाम धरून दुसऱ्या हाताने पिस्तूल डागणे सोपे असल्याने ही शस्त्रे घोडदळातही पसंतीस उतरली.
मॅचलॉक मस्केट
सुरुवातीच्या आक्र्विबसपासून आजच्या आधुनिक बंदुकांपर्यंतच्या प्रवासात मधले काही टप्पे खूप महत्त्वाचे आहेत. त्यात मॅचलॉक, व्हिललॉक, फ्लिटलॉक, पर्कशन कॅप आणि काडतूस यांच्या विकासाचा समावेश आहे. तसेच बंदुकीत दारू आणि गोळी भरण्याची प्रक्रियाही बदलत गेली. त्यात ठासणीच्या पद्धतीकडून म्हणजे मझल लोडिंगपासून बंदुकीच्या मागील खाचेतून गोळ्या भरण्यापर्यंत (ब्रिच लोडिंग) झालेले स्थित्यंतर महत्त्वाचे आहे. तसेच बंदुकीच्या नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत असण्याकडून (स्मूथ बोअर) त्यावर सर्पिलाकार आटे पाडणे (रायफलिंग) हा प्रवासही बंदुकीच्या विकासाला मोठय़ा प्रमाणात हातभार लावणारा होता. या सर्व सुधारणा १५व्या, १६ व्या आणि १७ व्या शतकात हळूहळू, वेगवेगळ्या ठिकाणी होत गेल्या.
आक्र्विबसमध्ये गनपावडर आणि गोळी भरून डागताना सैनिकाचे बरेचसे लक्ष शत्रूवर राहण्याऐवजी त्याच्या स्वत:च्या शस्त्रावरच केंद्रित होत असे. बंदुकीत बार भरून त्याला बत्ती देण्यासाठी एक लांब दोरी किंवा वात पेटवली जात असे. ती बत्ती देण्याच्या छिद्रावर टेकवली जात असे. हे करताना सैनिकाचे शत्रूवरील लक्ष हटत असे आणि नेम धरताना एकाग्रता होत नसे.
त्यावर उपाय म्हणून नवा मार्ग शोधला गेला. पेटती वात हाताने धरून बत्ती देण्याऐवजी ती बंदुकीच्या बाजूला एका आकडय़ासारख्या (हूक) भागाने धरून ठेवली जाण्याची सोय केली गेली. त्यामुळे सैनिकांचे दोन्ही हात बंदूक पकडण्याठी मोकळे झाले. तसेच बंदुकीत बार भरल्यानंतर (लोड करणे) बत्ती देण्याच्या (फायर करणे) क्रियेपर्यंत शत्रूवर नेम धरण्यास उसंत मिळू लागली. याच काळात बंदुकीचा चाप किंवा ट्रिगर तयार झाला. हा चाप दाबला असता पेटती वात धरलेला हूक खाली येऊन बत्ती देण्याच्या छिद्रावर टेकत असे. आता त्या जागेला पॅन म्हटले जात होते. तेथील दारू पेट घेऊन नळीतील म्हणजे फायरिंग चेंबरमधील दारूचा स्फोट होत असे. त्याच्या दावाने गोळी बंदुकीच्या नळीतून (बॅरलमधून) बाहेर सुटत असे. या यंत्रणेला मॅच-लॉक सिस्टम म्हटले जात असे. तर या पद्धतीच्या बंदुका मॅचलॉक मस्कट म्हणून प्रसिद्ध होत्या.
एक गोळी डागल्यानंतर बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर काजळी साठत असे. ती काढण्यासाठी आणि नवी दारू आणि गोळी भरून ठासण्यासाठी रॅम-रॉड म्हणून ओळखली जाणारी लांब लोखंडी सळईही बंदुकीबरोबर दिलेली असे. प्रथम थोडी गनपावडर पॅनमध्ये सोडली जायची. नंतर उरलेली पावडर बंदुकीच्या पुढल्या भागातून नळीत ओतली जायची. त्यावर गोळी सोडली जायची. नंतर हे सगळे मिश्रण सळईने (रॅम-रॉड) ठासून भरली जायची. नंतर नेम धरून चाप ओढला जायचा. ही सगळी प्रक्रिया वेळखाऊ होती. त्यामुळे अगदी निष्णात सैनिक एका मिनिटात साधारण तीन गोळ्या डागू शकत असत. या गोळ्यांचा पल्ला बऱ्यापैकी असला तरी साधारण ५० यार्डाच्या पलीकडे त्यांचा नेम फारसा चांगला नसे आणि त्यांची परिणामकारकताही ओसरत असे.
तरीही मॅचलॉक मस्केटने युद्धभूमीवर क्रांती घडवली होती. आधीच्या बेभरवशाच्या गोळीबारात आता थोडी शिस्त आली होती. युरोपीय देशांनी त्यांच्या कवायती फौजांमध्ये या बंदुकांचा मोठय़ा प्रमाणात समावेश केला. या बंदुकांच्या गोळ्या कमी अंतरावरच्या हल्ल्यात चिलखत भेदत असत. त्याने चिलखत आणि घोडदळाचे दिवस भरले होते. त्याने जुने युद्धतंत्रही मोडीत निघाले. यामुळे युरोपच्या जगातील वर्चस्वाला सुरुवात झाली.
आरंभिक बंदुका, तोफा
गनपावडरच्या शोधानंतर बरीच वर्षे त्याचा वापर प्रामुख्याने चीनमध्ये शोभेच्या दारूकामासाठी होत असे. त्यानंतर साधारण १२ व्या शतकात गनपावडरचा युद्धात वापर सुरू झाला. गनपावडर जळाल्यानंतर मोठय़ा प्रमाणात धूर आणि अन्य वायू तयार होतात. हे ज्वलनाचे गुणधर्म वापरून पहिल्या तोफा आणि बंदुका बनवल्या गेल्या.
tofa
त्यांची रचना अगदी साधी-सोपी होती. एखाद्या लाकडी जाड काठीवर पुढे धातूची नळी बसवलेली असे. नळीचे मागील टोक बंदिस्त असे तर पुढील टोक मोकळे असे. त्यात प्रथम थोडी गनपावडर भरली जात असे. त्यानंतर धातूची गोळी, लहान दगड किंवा अगदी जाड वाळू असे काहीही भरले जायचे. धातूच्या नळीला मागच्या बाजूला बत्ती देण्यासाठी छोटे छिद्र असे. त्यातून पेटता निखारा किंवा वातीच्या मदतीने या मिश्रणाला बत्ती दिली जात आहे. ते काम बंदूक धरणारा सैनिक किंवा दुसरा सैनिक करत असे. गनपावडरचा नळीत स्फोट होऊन गरम वायू आणि धुराच्या दाबाने गोळी किंवा दगड पुढून वेगाने बाहेर पडत असे.
सुरुवातीच्या अशा हातात धरण्याच्या तोफांना किंवा बंदुकांना हँड कॅनन, हँड गन अथवा आक्र्विबस (arquebus) म्हणत. त्या डागणाऱ्या सैनिकांना ‘आक्र्विबुसियर्स’ म्हणत. या बंदुका किंवा तोफा अगदीच प्राथमिक स्वरूपाच्या होत्या. त्या जर व्यवस्थित पकडल्या नाहीत तर बत्ती दिल्यानंतर मागे बसणाऱ्या धक्क्य़ाने (मझल किंवा रिकॉइल) लाकडी दांडा सैनिकांच्या छातीत घुसत असे. नळीत गरजेपेक्षा जास्त गनपावडर भरली तर मोठा स्फोट होऊन नळी फुटत असे किंवा तोफ डागणाऱ्या सैनिकांनाच अपाय होत असे.
अशा बंदुकांचा आणि तोफांचा पल्लाही खूप कमी होता. त्यामुळे त्या आजच्या बंदुका-तोफांसारख्या लांब पल्ल्याचे शस्त्र म्हणून न वापरता समोरासमोरच्या लढाईत वापरल्या जात असत. मात्र त्यातून बाहेर पडणारा गरम धातूचा गोळा किंवा दगड शत्रूसैनिकाच्या चेहऱ्यावर किंवा शरीरावर मोठा आघात करत असे. तसेच या शस्त्रांचा आवाजही भीतिदायक येत असे. त्याचा परिणाम पानिपतच्या पहिल्या युद्धात पाहायला मिळाला.
पानिपतचे पहिले युद्ध १५२६ साली बाबर आणि दिल्लीचा सुलतान इब्राहिम लोधी यांच्यात झाले. बाबरचे सैन्य लोधीच्या तुलनेत खूप कमी होते. मात्र बाबरने ऑटोमन तुर्क सेनानी उस्ताद अली कुली याच्या नेतृत्वाखाली तोफखाना वापरला. त्यात अशा सुरुवातीच्या प्रकारांच्या तोफा आणि बंदुका होत्या. त्यांच्या आवाजाने लोधीच्या सैन्यात मोठय़ा प्रमाणावर असलेले हत्ती बिथरले आणि रणभूमीत सैरावैरा पळू लागले. त्यांच्या पायाखाली लोधीचेच सैनिक चिरडून मेले. भारतात पानिपतच्या पहिल्या युद्धाच्या निमित्ताने प्रथमच अशा तोफा-बंदुकांचा वापर झाला. कमी संख्येच्या बाबरच्या सैनिकांनी लोधीचा पराभव केला आणि भारतात मुघल सत्तेचा पाया रोवला. एखाद्या शस्त्राने देशाचा पुरता इतिहास बदलला.
पुढे भारतातही या प्राथमिक तोफा-बंदुका वापरल्या जाऊ लागल्या. त्यांना स्थानिक भाषेत जंबुरका, हस्तनाल, गरनाल, सुतरनाल अशी नावे होती. त्या हातात धरून अथवा हत्ती किंवा उंटावर बसून वापरल्या जात असत.
सुरुवातीला केवळ चीनमध्ये वापरले जाणारे हे तंत्र पुढे मंगोल शासकांच्या काळात मध्य आशिया, अरबस्तान, भारत, आणि युरोपात पोहोचले. युरोपीय सत्तांनी त्यात खूपच सुधारणा केल्या आणि सरस शस्त्रे विकसित केली. त्यांनीच युरोपीय देशांच्या साम्राज्यविस्ताराला मदत केली.
गनपावडर Gunpowder
मानवाला अमरत्व प्रदान करण्याच्या प्रयत्नांतून जन्माला आलेले रसायन सर्वाधिक माणसांचा जीव घेण्यास कारणीभूत ठरावे हा केवढा विरोधाभास! शेकडो वर्षांपासून माणसाला अमरत्वाचे आणि सोन्याचे आकर्षण आहे. माणसाला अमर बनवण्यासाठी आणि अन्य धातूंचे सोन्यात रूपांतर करण्याच्या हेतूने जगभरात शेकडो वर्षांपासून प्रयत्न सुरू होते. हे प्रयोग पद्धतशीर संशोधन म्हणावे अशा स्वरूपाचे नव्हते. अनेक जणांनी, वेगवेगळ्या काळात, ठिकठिकाणी विविध प्रयोग केले. तसे प्रयोग करणाऱ्यांना ‘अल्केमिस्ट’ किंवा ‘किमयागार’ म्हणत आणि या एकत्रित प्रयत्नांना ‘अल्केमी’ म्हणून संबोधले जाते. असेच प्रयत्न करत असताना चीनमधील किमयागारांनी साधारण नवव्या शतकात (इ.स. ८५०) गंधक (सल्फर), कोळशाची पूड (चारकोल) आणि पोटॅशियम नायट्रेट (सॉल्टपीटर) ही रसायने एकत्र केली. त्यांच्या ज्वलनातून अमरत्वाचे औषध सापडेल असा त्यांचा होरा होता. पण झाले भलतेच. या मिश्रणाचा स्फोट झाला. काळ्या रंगाची ही भुकटी ब्लॅक पावडर किंवा गनपावडर म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
चीनमधील साँग घराण्याच्या शासकांच्या काळात ११ व्या शतकात (१०४० ते १०४४) झेंग गाँगलियांग याने ‘वुजिंग झोंग्याओ’ (कम्प्लिट इसेन्शिअल्स फ्रॉम द मिलिटरी क्लासिक्स) नावाचा ग्रंथ लिहिला. त्यात सर्वप्रथम गनपावडरचा फॉम्र्युला लिहिण्यात आला. इंग्लिश तत्ववेत्ता रोजर बेकनच्या १३ व्या शतकातील लिखाणातून तो युरोपीय लोकांना माहीत झाला. त्यानुसार ७५ टक्के पोटॅशियम नायट्रेट (सॉल्टपीटर), १५ टक्के कोळशाची पूड (चारकोल) आणि १० टक्के गंधक (सल्फर) असे मिश्रण केले जाते. त्यातील सल्फर आणि चारकोल इंधनाचे काम करतात तर सॉल्टपीटर ऑक्सिडायझरची भूमिका निभावते. गनपावडर हे ‘लो एक्स्प्लोझिव्ह’ प्रकारचे स्फोटक आहे. म्हणजे पेटवल्यानंतर ते ध्वनीच्या वेगापेक्षा कमी (सबसॉनिक) वेगाने जळून जाते. इंग्रजीत त्याला ‘डिफ्लॅग्रेशन’ म्हणतात. त्याउलट जी ‘हाय एक्स्प्लोझिव्ह’ असतात त्यांचा पेटवल्यानंतर स्फोट (डिटोनेशन) होतो आणि स्वनातीत म्हणजे ध्वनीच्या वेगापेक्षा अधिक वेगाच्या (सुपरसॉनिक) लहरी किंवा कंपने निर्माण होतात आणि त्यांनी जास्त नुकसान होते.
सुरुवातीला गनपावडरचा वापर चीनमध्ये शोभेच्या दारुकामासाठी आणि फटाक्यांसाठी केला गेला. मात्र इस. १००० च्या आसपास तिचा वापर विध्वंसक कामांसाठी होऊ लागला. त्यातून सुरुवातीचे प्राथमिक अवस्थेतले अग्निबाण, तोफा, बंदुका आणि बॉम्ब बनवले गेले. चीनच्या साँग घराण्याच्या शासकांनी ११३२ साली डिआनच्या वेढय़ात जिन लोकांविरुद्ध सर्वप्रथम गनपावडरचा लष्करी वापर केला. मध्य आशियातील मंगोल आणि पश्चिम आशियातील मुस्लीम शासकांच्या माध्यमातून त्यांचा जपान, भारत आणि युरोपमध्ये प्रसार झाला. भारतात गनपावडरवर आधारित शस्त्रांचा वापर बेळगाव, दीव, तंजावर, ढाका, विजापूर, मुर्शिदाबाद आणि कालिकतच्या लढायांमध्ये झाला होता.
या एका स्फोटक रसायनाने जगाचा इतिहास बदलला. जुने युद्धतंत्र मोडीत निघाले. युरोपीय देशांनी गनपावडरवर आधारित शस्त्रांमध्ये बरीच सुधारणा केली. त्यातून त्यांना जगाच्या अन्य प्रदेशांतील लोकांवर आणि त्यांच्या जुन्या शस्त्रांवर कडी करता आली. यातूनच युरोपीय साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद पसरण्यास मदत झाली. मृत्यूला हुलकावणी देण्याच्या हेतूने शोधलेल्या रसायनाने मानवाला मृत्यूच्या अधिक जवळ नेले होते.
ढाली आणि चिलखते
शस्त्रे आणि त्यांच्यापासून बचाव करण्याच्या पद्धती विकसित होणे ही समांतर आणि निरंतर चालणारी प्रक्रिया आहे. सुरुवातीला लाकडी चौकटीवर मृत जनावरांचे कातडे लावून, तसेच लाकडी फळ्यांच्या ढाली बनवल्या गेल्या. भारतात कासवाच्या पाठीपासून बनवलेल्या ढाली वापरल्या जात. प्राचीन ग्रीक सैनिक जी लाकडाची गोलाकार ढाल वापरीत तिला ‘आस्पिस’ म्हणत. त्याचाच रोमन प्रकार म्हणजे ‘होप्लॉन’. या ढालीवरून त्या सैनिकांना ‘होप्लाइट’ असे नाव पडले. रोमन योद्धय़ांमध्ये पुरुषभर उंचीची, आयताकृती आणि काहीशी अर्धवर्तुळाकार वाकवलेली ‘स्कुटम’ नावाची ढाल वापरात होती. रोमन सैनिकांचे गट या ढाली बाजूंनी आणि डोक्यावरून एकत्र धरून ‘टेस्टय़ुडो फॉर्मेशन’ किंवा ‘टॉरटॉइज फॉर्मेशन’ तयार करत असत. कासवाच्या पाठीसारखी दिसणारी ही सैनिकांची एकत्र रचना भेदणे शत्रूसाठी आव्हान असे. घोडेस्वार लहान वर्तुळाकार ‘परमा’ नावाची ढाल वापरत.
dhali
प्राचीन काळी ग्रीस आणि मॅसिडोनियामध्ये (सिकंदर किंवा अलेक्झांडरचा प्रदेश) ‘लिनोथोरॅक्स’ नावाचा चिलखताचा प्रकार वापरला जात असे. त्यात ‘लिनन’ या प्रकारच्या कापडाच्या लांब पट्टय़ा डिंकाने एकावर एक चिकटवून शरीराचा वरचा भाग (थोरॅक्स) झाकणारे संरक्षक कवच तयार केले जात असे. तलवारी व बाणांच्या हल्ल्यांपासून ते प्रभावी असे. मात्र उन्हात डिंक तापून ते सैनिकांसाठी असह्य़ बनत असे. याशिवाय चामडे, कापडावर जोडलेले शंखशिंपले आदी कठीण वस्तू यांच्यापासूनही चिलखते तयार केली जात.
धातुकलेचा विकास झाल्यानंतर ब्राँझ, लोखंड, पोलाद आदींपासून ढाली आणि चिलखते बनवली जाऊ लागली. युरोपमधील सेल्टिक लोकांनी सर्वप्रथम ख्रिस्तपूर्व ५०० सालाच्या आसपास ‘चेनमेल’ म्हणून ओळखले जाणारे धातूच्या छोटय़ा-छोटय़ा कडय़ा एकत्र जोडून केलेले जाळीदार चिलखत तयार केले. त्याचा जगभर प्रसार झाला. त्याचा भेद करणारे बाण आणि कुऱ्हाडी वापरात आल्यानंतर लोखंडी जाळीवर महत्त्वाच्या अवयवांना वाचवण्यासाठी धातूचे पत्रे लावले जाऊ लागले. पुढे त्यांनाही भेदणारी शस्त्रे वापरात आली. अशा चिलखतात काख, कमरेचा भाग, हातापायांचे सांधे, मान आदी भाग हल्ल्यासाठी काहीसे सोपे असत. तेथून बारीक टोकाच्या तलवारी खुपसून शत्रूला मारले जात असे. नंतरच्या काळात हत्ती-घोडे आदी प्राण्यांनाही चिलखत घातले जाऊ लागले. मात्र चिलखत जसजसे अधिक जाड आणि सर्वागाला झाकणारे बनले तसतशी सैनिकांची हालचाल मंदावली.
गनपावडरच्या शोधानंतर अस्तित्वात आलेल्या बंदुका आणि तोफांनी अशा चिलखतांना कालबाह्य़ बनवले. त्याने युद्धाचे तंत्रच बदलून टाकले. तरीही चिलखताचा विकास काही थांबला नाही. बंदुकीच्या गोळ्या आणि बॉम्ब-तोफगोळ्यांच्या कवचापासून आणि छऱ्र्यापासून संरक्षण करणाऱ्या नव्या चिलखतांचा शोध लागला. यात कापड उद्योगात झालेल्या संशोधनाचा फायदा झाला. केवलार, ट्वारॉन आणि डायनिमा यांच्यासारखे कृत्रिम धागे चिलखत बनवण्यासाठी वापरले जाऊ लागले. ते इतके शक्तिशाली असतात की शेकडो किलोमीटर प्रति तास वेगाने येणाऱ्या बंदुकीच्या गोळ्या आणि बॉम्बमधील छर्रे आणि तोफगोळ्यांचे धारदार कपचे रोखू शकतात. अलीकडे इराक, अफगाणिस्तान आणि अन्यत्र झालेल्या युद्धांमध्ये या चिलखतांनी त्यांची उपयुक्तता सिद्ध केली.
क्रॉसबो Crossbow
क्रॉसबो हे नेहमीच्या धनुष्यबाणाचेच थोडे सुधारित आणि यांत्रिक रूप. दिसायला काहीसे विचित्र असले तरी हे खूप प्रभावी शस्त्र आहे. आधुनिक काळात बंदुकीच्या शोधानंतर युद्धभूमीवर जो बदल झाला तसाच बदल मध्ययुगात क्रॉसबोमुळे झाला. त्या काळात हे शस्त्र इतके घातक मानले जात होते की ११३९ सालात पोप इनोसंट दुसरे यांनी ख्रिस्ती योद्धय़ांनी अन्य ख्रिश्चनांविरुद्ध क्रॉसबो या शस्त्राचा वापर करण्यावर बंदी घातली होती. अर्थात मुस्लीम आणि येशूवर श्रद्धा नसणाऱ्या अन्य शत्रूंविरुद्ध (इनफिडेल्स) त्याच्या वापराला परवानगी होती.
नेहमीचा धनुष्यबाण हा हजारो वर्षांपासून वापरात असला तरी त्याचा युद्धात परिणामकाररीत्या वापर करण्यासाठी उच्च कोटीची शारीरिक क्षमता आणि वर्षांनुवर्षांचा अभ्यास आणि सराव लागतो. त्यानंतर युद्धाच्या धामधुमीत धावत्या घोडय़ावर किंवा रथात स्वार होऊन दुसऱ्या गतिमान लक्ष्याचा अचून वेध घेणे हे पुढचे दिव्य. त्यामुळे विविध देशांत धनुर्विद्या काही ठरावीक उच्चभ्रू वर्गाकडेच केंद्रित झाली होती. चांगले धनुर्धर पिढीनपिढय़ा एकाच सामाजिक वर्गात तयार होत आणि त्यांना बालपणापासून प्रशिक्षण दिले जायचे. ही व्यवस्था ज्या समाजात उपलब्ध नव्हती तेथे धनुर्विद्येचा फारसा प्रसार झालेला दिसत नाही. मध्ययुगीन इग्लंडमध्ये प्रसिद्ध लाँग-बो वापरणे ही अशीच काही उच्चभ्रू समाजाची मक्तेदारी होती. त्यामुळे ते योद्धे बाळगणे राजासाठी खर्चिक असे.
क्रॉसबोने ही स्थिती बदलली आणि युद्धभूमीवर एक प्रकारे समता आणली. त्यामध्ये धनुष्य एका लाकडी ढांचावर बसवलेला असतो. त्याच्या दोरीत अधिक ताण असतो. ती दोरी खेचण्यासाठी यांत्रिक व्यवस्था असते. त्याचे स्टरअप, पुल अँड पुश लिव्हर्स, विंडलॅस, क्रॅनेक्विन असे प्रकार आहेत. धनुष्याच्या पुढच्या भागात एक कडी असे. ती जमिनीवर टेकवून पायाच्या चवडय़ात अडकवून धरायची आणि प्रत्यंचा यांत्रिक पद्धतीने अन्य दोऱ्या आणि कपीच्या (पुली) साहाय्याने ताणून एका खाचेत अडकवणे आणि त्यानंतर त्याला बाण लावणे अशी रचना असे. नंतर नेम धरून बंदुकीसारखा चाप ओढला की बाण सुटत असे. या बाणांना ‘बोल्ट’ किंवा ‘क्वारल’ म्हणत. ते खूप वेगाने डागले जात. मध्यम अंतरापर्यंत खूप वेगाने बाणांचा मारा करणारे क्रॉसबो हे प्रभावी शस्त्र होते. जवळून मारा केल्यास हे बाण चिलखतही भेदत. ‘क्रुसेड्स’च्या काही युद्धांत ख्रिश्चन योद्धय़ांना क्रॉसबो वापराचा खूपच फायदा मिळाला होता.
क्रॉसबो वापरणे अत्यंत सोपे होते. कोणीही सामान्य सैनिक थोढय़ाशा प्रशिक्षणाने ते तंत्र अवगत करू शकत असे. क्रॉसबो बनवण्याचा खर्चही कमी होता. त्यामुळे राजांना कमी खर्चात जास्त संख्यने धनुर्धर युद्धात उतरवणे शक्य होऊ लागले. तसेच आता क्रॉसबो वापरून सामान्य सैनिक विरोधी पक्षाच्या सरदारांचा वेध घेऊ शकत होता. युद्धभूमीवरील ही समानता विजयासाठी महत्त्वाची होती. मात्र तरीही क्रॉसबोधारकांना त्यांच्या योगदानाचे श्रेय मिळत नसे.
क्रॉसबोमध्ये एक त्रुटी होती. त्याला बाण लावण्यास खूप वेळ लागत असे. त्यामुळे एका मिनिटात क्रॉसबो वापरून एक किंवा दोनच बाण सोडता येत असत. त्याचवेळी लाँगबोमधून साधारण दहा बाण डागले गेलेले असत. या फरकामुळे २५ ऑक्टोबर १४१५ रोजी फ्रान्समधील अजिनकोर्टच्या लढाईत ब्रिटिश लाँगबोधारकांनी फ्रेंच क्रॉसबोधारकांवर मात केली. ‘हंड्रेड इयर्स वॉर’मधील ब्रिटिशांचा तो पहिला महत्त्वाचा विजय होता आणि तेथूनच ब्रिटिश साम्राज्याला ऊर्जितावस्था आली. पुढे बंदुकीच्या शोधानंतर सर्वच धनुष्यबाणांचे दिवस भरले.
धनुष्य-बाण
राम, अर्जुन, कर्ण, एकलव्य यांसारख्या श्रेष्ठ धनुर्धरांच्या देशात धनुर्विद्येबद्दल नव्याने लिहिण्यासारखे काही नाही, असे वाटेल कदाचित. पण मुळात रामायण-महाभारत हा आपला इतिहास आहे की ती केवळ महाकाव्ये आहेत हेच आजवर सिद्ध झालेले नाही. ते असो. त्यापेक्षा थोडय़ा अलीकडचे, ज्ञात इतिहास व पुरावे असलेल्या काळातील उदाहरण घेऊ. १३व्या व १४व्या शतकात पूर्वेला जपानचा समुद्र, सैबेरिया, रशिया, चीन, मध्य आशियाची गवताळ कुरणे, भारतीय उपखंडाचा काही भाग, अरबस्तान आणि युरोपपर्यंत वेगाने विस्तारलेले मंगोल साम्राज्य. त्याच्या प्रसारामागे चेंगिझ खानसारखे क्रूरकर्मा शासक तर होतेच, पण मंगोल धनुर्विद्येनेही त्यांच्या साम्राज्यविस्तारात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.
dhanushya ban
धनुष्य-बाणाला हजारो वर्षांचा इतिहास आहे. जगाच्या बहुतेक सर्व भागांत अगदी आदिवासी काळापासून शिकार आणि युद्धात हे शस्त्र वापरले गेले आहे. पण युद्धभूमीत त्याचा मंगोलांइतका प्रभावी वापर फार कमी जनसमुदायांनी केला असेल. मंगोल धनुष्य-बाणांचा एकूण पल्ला २०० ते ४०० मीटरच्या आसपास होता. म्हणजे आजच्या ‘असॉल्ट रायफल’च्या तोडीचा. साधारण २०० मीटपर्यंत ते एकटय़ा शत्रूसैनिकाचा वेध घेऊ शकत. उपजतच निष्णात घोडेस्वार असलेले मंगोल लढवय्ये हे धनुष्य-बाण घेऊन जेव्हा मध्य आशियाच्या गवताळ मैदानी प्रदेशात चढाया करत, तेव्हा ती लाट रोखणे शत्रूसाठी मोठे आव्हान असे.
या यशाचे रहस्य होते मंगोल धनुष्याच्या रचनेत. हे धनुष्य ‘लाँग-बो’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पूर्वीच्या पुरुषभर उंचीच्या धनुष्यांपेक्षा लांबीने बरेच लहान होते. त्यामुळे घोडय़ावर स्वार होऊन दोन्ही बाजूंना तिरंदाजी करणे सुलभ झाले होते. तसेच मंगोल धनुष्य विविध कच्चा माल एकत्र वापरून बनवलेले (कॉम्पोझिट) असत. धनुष्याला बाण लावून प्रत्यंचा (दोरी) आकर्ण ताणली असता धनुष्याच्या पुढील किंवा शत्रूकडील पृष्ठभागावर (बॅक किंवा पाठ) अधिक ताण पडतो, तर दोरीकडचा आतील पृष्ठभाग (बेली किंवा पोट) अधिक आक्रसला जातो. म्हणजेच धनुष्याच्या दोन्ही पृष्ठभागांवर एकाच वेळी वेगवेगळ्या प्रमाणात ताण पडत असतो. तो सहन करण्यासाठी त्याच्या निर्मितीसाठी वापरलेल्या साहित्यात (मटेरियल) कठीणपणा आणि लवचिकता यांचा योग्य संयोग असणे आवश्यक असते. त्यासाठी धनुष्याचा मधला भाग बांबू किंवा बर्च झाडाच्या लाकडापासून बनवत. आतील पृष्ठभागासाठी जनावरांच्या शिंगाचा तर बाहेरील पृष्ठभागासाठी ‘सिन्यू’ नावाचा प्राणीजन्य पदार्थ वापरला जायचा. सिन्यू म्हणजे प्राण्यांच्या शरीरात हाडे व स्नायू जोडण्यासाठी असलेले लांब व लवचिक ‘टेंडॉन’ नावाचे चेतातंतू. ते ‘कॉलॅजेन’ नावाच्या द्रव्यापासून बनलेले असतात आणि बरेच लवचिक असतात. मंगोल धनुष्यासाठी प्राण्यांच्या पाठीतील किंवा पायातील टेंडॉन वापरत. यांच्या संयोगामुळे मंगोल धनुष्यांमध्ये कमालीची ताकद येत असे. आणि हीच ताकद त्यांच्या साम्राज्याचा तीरासारखा दूरवर विस्तार होण्यासही साहाय्यभूत ठरली होती.
मात्र हे कॉम्पोझिट धनुष्य बनवण्यास बराच वेळ आणि वेगवेगळ्या प्रकारचे साहित्य लागत असे. त्यातील प्राणीजन्य डिंक दमट वातावरणात हवेतील ओलावा शोषून घेऊन धनुष्याची ताकद कमी होत असे. त्यामुळे ते चामडी आवरणात ठेवावे लागत. म्हणूनच पावसाळी हवामानाच्या प्रदेशात ऐतिहासिकदृष्टय़ा साधे धनुष्य किंवा सेल्फ-बो वापरलेले आढळतात.
वेढा फोडणारी आयुधे
माणूस जसजसा टोळ्यांकडून समाजाकडे विकसित होऊ लागला तशी सैन्याची रचनाही अधिक सुसंघटित होऊ लागली. सामुदायिक प्रयत्न कामी येऊ लागल्याने संरक्षक प्रणालीही विकसित होत गेल्या. गावे, शहरे यांच्या सुरक्षेसाठी भिंती, वेशी बांधल्या गेल्या. मोक्याच्या ठिकाणी किल्ले बांधले गेले. साम्राज्यालाही तटबंदी बांधल्या गेल्या. मग या सगळ्यांवर मात करणारी शस्त्रे आणि आयुधे (siege weapons) विकसित होऊ लागली.
vedha
यातील अगदी साधे आयुध म्हणजे लाकडाचा मोठा ओंडका. तो अनेक सैनिक उचलून किल्ल्याच्या दरवाजावर किंवा भिंतीवर वारंवार आदळत. ओंडक्याच्या बाजूला अन्य वजनदार वस्तू लावून त्याला चाकांच्या गाडय़ावर बसवूनही वापरत असत. त्यांना ‘बॅटरिंग रॅम्स’ म्हटले जात असे. भारतीय उपखंडात हत्तींचाही या कामी वापर केला जात असे. हत्तींना दारावर टकरा देण्यास मज्जाव करण्यासाठी दारांवर मोठे खिळे लावले जात. वेढा घातलेल्या गावाभोवती ‘कॅलट्रॉप्स’ नावाने ओळखले जाणारे खिळे मोठय़ा संख्येने पसरले जात. त्यांची चार टोके चार बाजूंना असत आणि जमिनीवर कसेही पडले तरी त्यांची किमान एक टोकदार बाजू वर राहत असे.
या काळात अद्याप बंदुकीच्या दारूचा (गनपावडर) शोध लागला नव्हता. तेव्हा तोफा वापरणे शक्य नव्हते. त्याच्याऐवजी मोठे दगड तटबंदीवर किंवा तटावरून किल्ल्यात किंवा नगरात भिरकावणारी मोठी यंत्रे विकसित केली होती. त्यात कॅटापुल्ट (catapult), बॅलिस्टा (ballista), मँगोनेल (mangonel), ओनेगर (onager), ट्रेब्युशे (trebuchet) अशा यंत्रांचा समावेश होता. या प्रकारच्या आयुधांमध्ये लोकडी चौकटीवर दोर आणि खांब बसवलेले असत. दोरांना खेचून, पीळ देऊन खांबाला अडकवलेले दगड गलोलीने सोडल्याप्रमाणे हवेत भिरकावले जात. त्यासाठी दगड ठेवण्याच्या चमच्यासारख्या खांबाला दुसरीकडे मोठे वजन बांधलेले असे. अशा प्रकारे मोठय़ा दगडांचा तटबंदीवर मारा करून ती फोडली जात असे. काही वेळा या यंत्रांनी पेटते गोळेही किल्ल्यात डागले जात. एकाच वेळी अनेक बाण किंवा भाले डागणारी यंत्रेही उपलब्ध होती.
या साधनांनी शत्रूची मोर्चेबंदी खिळखिळी करून त्याला जेरीस आणल्यानंतर सैन्य तटावरून किल्ल्यात उतरवण्यासाठी लाकडी फळ्या वापरून बांधलेले उंच मनोरे (siege tower) वापरले जात. या उंच मनोऱ्यांच्या मचाण्यासारख्या वरच्या मजल्यावर सैनिक बसवले जात. मनोऱ्यांना खाली चाके असत. त्या आधारे ते अन्य सैनिक तटापर्यंत ढकलत आणि नंतर वरील सैनिक तटावरून चढून किल्ल्यात उतरत. त्यानंतर हातघाईची लढाई होऊन निर्णय होत असे.
वेढा घातलेल्या गावाच्या किंवा नगराच्या भोवती नवी तटबंदी बांधून त्याचा संपर्क तोडणे हादेखील एक उपाय केला जात असे. त्याला ‘सर्कमव्हॅलेशन’ असे म्हणत. याशिवाय गावात किंवा किल्ल्यात कॅटापुल्टसारख्या आयुधांनी जनावरांची मृत शरीरे फेकली जात. ती बहुधा विविध रोगांनी ग्रस्त असत. प्लेगने बाधित उंदीर किल्ल्यात किंवा गावात सोडले जात. गावात विंचू किंवा विषारी सापही सोडले जात. गावाच्या पाणीपुरवठय़ाच्या किंवा अन्नपुरवठय़ाच्या साधनांमध्ये विषारी द्रव्ये मिसळली जात. तसेच गावाभोवती मानवी किंवा जनावरांची विष्ठा टाकून दरुगधी पसरवली जात असे. एक प्रकारे ही अगदी प्राथमिक स्वरूपाची जैविक किंवा रासायनिक शस्त्रे होती. काहीही करून शत्रूचे मनोबल खच्ची करून त्याची लढण्याची इच्छा संपवण्याचे प्रयत्न केले जात.
गदा, गुर्ज, कुऱ्हाड Gada, Gurj, Kurhad
सुरुवातीच्या शस्त्रांमध्ये गदा, कुऱ्हाड किंवा परशु यांसारखी साधी पण प्रभावी शस्त्रे वापरात होती. या काळातील बरीच शस्त्रे शेतीच्या साध्या औजारांपासून विकसित झाली होती. ‘क्लब’ (club) हे यातील अगदी साधे आणि मूलभूत शस्त्रे. मुठीकडे निमुळता आणि टोकाला जाड असणारा साधा दंडुका किंवा सोटा म्हणजे क्लब. गदेचा हा अगदी सुरुवातीचा अवतार. पुढे त्याला समोरच्या जाडसर भागावर टोकदार खिळे बसवून अधिक घातक केले गेले. प्राथमिक अवस्थेत ही लाकडाची शस्त्रे होती.
जसा धातूंचा शोध लागला तशा धातूच्या गदा अस्तित्वात आल्या. या गदा आपण दूरदर्शनवर रामायण-महाभारत मालिकांमध्ये पाहिल्या तितक्या मोठय़ा नसत. पुढील गोलाकार भाग बराच लहान असे. गदेचाच थोडा विकसित अवतार म्हणजे ‘मेस’(mace). भारतात मराठय़ांच्या काळात त्याला ‘गुर्ज’ म्हणत. त्याच्या रचनेच थोडे बदल करून अनेक प्रकार विकसित झाले. लाकडी किंवा धातूच्या काठीला पुढे धातूचा साधा गोळा बसवलेली गदा किंवा मेस असे. पुढील धातूच्या गोळ्याला टोके असतील तर त्याला ‘स्पाइक्ड मेस’ म्हणत. हातात धरण्यासाठी धातूची काठी, त्याला साखळी आणि पुढे धातूचा साधा किंवा टोकांचा गोळा अशा शस्त्राला ‘आर्टिक्युलेटेड स्पाइक्ड मेस’ म्हणत. धातूच्या काठीला पुढे ताक घुसळण्याच्या रवीसारखी गोलाकार पाती असल्यास त्याला गुर्ज किंवा ‘फ्लँग्ड मेस’ (flanged mace) म्हणत.
gada
शेतीच्या औजारापासून विकसित झालेले आणखी एक शस्त्र म्हणजे फ्लेल (flail). यात लाकडी लांब काठीला पुढे छोटी साखळी आणि त्याला छोटा दंडुका किंवा धातूची लहान चपटी पट्टी लावलेली असे. हे औजार प्रामुख्याने मक्याच्या कणसांची मळणी करण्यासाठी वापरले जायचे. पूर्वीच्या काळात वर्षभर शेती शक्य नसे. युद्धकाळात शेतकरीच सैनिक बनत. अशा वेळी फ्लेल युद्धात शस्त्र म्हणून वापरले जाई. तसेच हातोडा हेही शस्त्र म्हणून वापरले जाई. हातोडय़ाच्या टोकाला एका बाजूला बोथट भाग दुसऱ्या बाजूला टोकदार भाग असे करून वापरले जाई. हे शस्त्र चिलखतातील धातूचे पत्रे भेदण्यासाठी उपयुक्त होते.
कुऱ्हाडीचे अनेक प्रकारही शस्त्र म्हणून वापरले गेले. त्यातील परशु भारतीयांना चांगलाच माहित आहे. पूर्वी रामोशी जमातीकडून वापरल्या जाणाऱ्या फरशी या कुऱ्हाडी साधारण त्याच प्रकारच्या. कुऱ्हाडीच्या पात्याच्या रचनेत काही बदल करून तिचा विविध कामांसाठी वापर होत असे. पाते जमिनीकडे थोडे लांबलेले असेल तर त्याचा हूकसारखा वापर करून शत्रूच्या हातातील शस्त्र ओढून घेता येत असे. पात्याला वर भाल्यासारखे टोक असेल त्याचा खुपसण्यासाठीही वापर होई. कुऱ्हाड फेकून मारण्यासाठीही उपयोगी हत्यार आहे. उत्तर अमेरिकेतील स्थानिक इंडियन आदिवासी टोळ्यांमध्ये टॉमहॉक (किंवा टोमाहॉक) नावाची कुऱ्हाड वापरात होती. (आता या नावाचे अमेरिकेचे क्रूझ क्षेपणास्त्र आहे.) यातील बरीच शस्त्रे चिलखत भेदण्यासाठी वापरली जात. फेकून मारण्याच्या शस्त्रांत भारतात चक्र हा प्रकार प्रचलित होता. खासकरून शीख योद्धे त्याचा वापर करीत. बाहेरून धारदार असलेल्या धातूच्या चकत्या बोटात फिरवून वेगाने फेकल्यावर त्या प्रसंगी शस्त्रूचा शिरच्छेदही करू शकत. बुमरँग हे प्राथमिकरीत्या शिकारीसाठीचे हत्यार. ते फेकून मारल्यास परत येते. युद्धात वापरली जाणारी बुमरँग मात्र परत येत नसत.
गोरखा आणि कुकरी
एरवी असेच चेष्टामस्करी करणारे गोरखे जेव्हा अंगावर लष्करी गणवेश चढवतात आणि ‘जय महाकाली, आयो गोरखाली’ असा जयघोष करत म्यानातून कुकरी (नेपाळी भाषेत खुकुरी) बाहेर काढून रणांगणात उतरतात तेव्हा ते जगातील सर्वात घातक योद्धे बनलेले असतात. अडचणीच्या काळात जेव्हा अन्य सैनिक किंवा रेजिमेंट्स एखादे ठाणे सर करण्यात असफल ठरतात, तेव्हा विजयश्री खेचून आणण्यासाठी सेनानींच्या ओठांवर एकच आज्ञा येते, ‘सेंड इन द गोरखाज!’ आणि गोरखा योद्धय़ांनी ही ख्याती प्रत्येक वेळी प्राणपणाने जपली आहे.
kukari
नेपाळच्या सांस्कृतिक जीवनात कुकरीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. तेथील गुरुंग, मगर, राय, लिंबू या समाजघटकांत घरोघरी कुकरी बाळगली जाते. कुकरीचा उगम नेमका कसा आणि केव्हा झाला याची निश्चित माहिती नाही. काही अभ्यासकांच्या मते अलेक्झांडरने जेव्हा भारतावर आक्रमण केले तेव्हा येथील स्थानिक लोहारांनी ग्रीक सैनिकांच्या कोपिस आणि माशिरा या तलवारींची नक्कल आणि त्यात बदल करून कुकरी बनवली. तर काहींच्या मते नेपाळमधील लिच्छवी शासकांच्या पूर्वी सातव्या शतकात सत्तेवर आलेल्या किरातींनी कुकरीचा वापर सुरू केला; तर काही अभ्यासक १३ व्या शतकात नेपाळच्या मल्ल शासकांच्या काळात कुकरीचा उगम झाल्याचे मानतात.
कुकरी आणि गोरख्यांचा प्रताप बाह्य़ जगाला माहीत झाला तो साधारण २०० वर्षांपूर्वी. ब्रिटिशांनी १८१५ साली नेपाळ जिंकण्याचा प्रयत्न केला. पण गोरखा योद्धय़ांच्या पराक्रमाने ते प्रयत्न हाणून पाडले. त्या युद्धात ब्रिटिशांनी गोरखे आणि कुकरीचा प्रसाद चाखला. त्याने ते चांगलेच भयचकित झाले आणि त्याचवेळी गोरख्यांच्या प्रेमातही पडले. त्यांनी या पराक्रमी योद्धय़ांना गोडीगुलाबीने वापरून घेण्याचे ठरवले आणि तह केला. तेव्हापासून गोरखे ब्रिटिशांच्या लष्करात दाखल झाले. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरही ब्रिटिश काही गोरखा रेजिमेंट्स ब्रिटनला घेऊन गेले. त्यांना रॉयल गोरखाज म्हणतात. आजही दरवर्षी ब्रिटिश आणि भारतीय लष्कर नेपाळमधून गोरख्यांची भरती करते. गेल्या २०० वर्षांत गोरख्यांनी दोन्ही महायुद्धांसह, १९८२ चे फॉकलंड बेटावरील युद्ध, तसेच आजच्या इराक आणि अफगाणिस्तानच्या संघर्षांत मर्दुमकी गाजवली आहे.
कुकरीचा आकार आणि रचना वार करण्यास आणि कापण्यास अत्यंत उपयुक्त आहे. कुकरीच्या म्यानाबरोबर दोन छोटेसे चाकू असतात. त्यांना ‘करडा’ आणि ‘चकमक’ अशी नावे आहेत. करडा हा निमुळता आणि धारदार असून कापण्याच्या लहानसहान कामांसाठी वापरतात. चकमक बोथट असतो. तो जेव्हा धार लावण्याचा दगड उपलब्ध नसेल तेव्हा कुकरीला धार लावण्यासाठी वापरतात. कुकरीच्या पात्याच्या तळाशी, मुठीजवळ एक लहानशी अर्धगोलाकार खाच असते. ती शत्रूचे रक्त कुकरी वापरणाऱ्याच्या हातावर ओघळू नये आणि जमिनीवर सांडावे या हेतूने केलेली असते. त्यामुळे हात ओला होऊन कुकरी निसटत नाही. बरेचदा ही खाच गायीच्या खुराच्या आकाराची असते. गोरखा कधीच महिला आणि बालकांवर वार करत नाही. त्या शपथेची आठवण पवित्र गायीच्या पायांची खूण पाहून व्हावी अशीही त्यात योजना असावी. नेपाळचे महाराजा पद्मसमशेर जंगबहादूर राणा यांनी म्हटले आहे, ‘कुकरी हे गोरख्यांचे राष्ट्रीयच नव्हे तर धार्मिकही शस्त्र आहे. जागेपणी ते हाती बाळगणे आणि झोपताना ते उशाशी जपणे हे गोरख्यांचे आद्य कर्तव्य आहे.’
खंजीर (डॅगर) Dagar – Khanjeer
‘ब्रूटस, यू टू..?’ असे रोमन सम्राट ज्युलियस सीझर याच्या तोंडून अखेरचे शब्द उमटले ते त्याचा मित्र आणि रोमन सिनेटर ब्रूटस याने अन्य सरदारांच्या साथीने सीझरच्या शरीरात खंजीर खुपसला तेव्हा. जगाच्या इतिहासात तो प्रसंग आणि ते शब्द कायमचे नोंदले गेले आहेत. मात्र इतक्या ऐतिहासिक घटनेच्या मागे होते ते एक लहानसे पण प्रभावी शस्त्र.. खंजीर (डॅगर). त्या प्रसंगात जो खंजीर वापरला तो रोमन ‘प्युजिओ’ या प्रकारचा होता.
dagar
खंजीर हा तलवारीपेक्षा लहान पण आकाराने साधारण तसाच शस्त्रप्रकार. अटीतटीच्या प्रसंगी स्वसंरक्षणाचे किंवा प्रसंगी लपून हल्ला करण्याचे हत्यार म्हणून त्याचा वापर होत असे. त्याच्या लहान आकारामुळे तो अंगरख्यात लपवणे सहज शक्य होत असे. हातघाईच्या लढाईत खंजिरासारख्या शस्त्रांना अत्यंत महत्त्व आहे. प्रतापगडावरील भेटीत अफझलखानाने शिवाजी महाराजांच्या पाठीत केलेला पण चिलखतामुळे हुकलेला खंजिराचा वार सर्वपरिचित आहे. त्यानंतर शिवाजींनी अफझलखानाचा कोथळा बाहेर काढण्यासाठी वापरलेली वाघनखे हादेखील खंजिराचाच एक सुधारित प्रकार मानला जातो.
खंजिरांचे देशोदेशी अनेक प्रकार पाहायला मिळतात. त्यात खंजीर, कटय़ार, जंबिया, बिचवा, गुप्ती अशा शस्त्रांचा समावेश होतो. युरोपमध्ये रेपियर तलवारीच्या काळात तशाच आकाराचे पण आकाराने लहान रुंदीला बारीक, अणुकुचीदार ‘स्टिलेटो’ Steeleto नावाचे खंजीर वापरले जात. याच स्टिलेटो खंजिरावरून आजच्या महिलांच्या उंच टाचांच्या चपलांचा (हाय हिल्स) एक प्रकार बनलेला आहे. त्यात टाचेचा भाग खूप उंच आणि तळाला टोकदार असतो. हा प्रकारही ‘कटय़ार काळजात घुसली’ याची प्रचीती देणाराच असतो.
कटय़ार आणि कटार यात थोडासा फरक आहे. कटारीचे पाते लांबट त्रिकोणी असते आणि तिची मूठ इंग्रजीतील कॅपिटल ‘एच’ (H) या अक्षराच्या आकाराची असते. महिला आणि पुरुषांसाठी वापराच्या कटारी वेगवेगळ्या असत. पुरुषांच्या कटारीचे पाते थोडे जास्त रुंद असे. महिलांच्या कटारी अरुंद असत. कटार हा मूळचा अरबी शस्त्रप्रकार आहे. तर कटय़ारीचे पाते काहीसे बाकदार असते आणि तिची मूठ दंडगोलाकार असून बरेचदा सजवलेली असते. बिचव्याचे पाते इंग्रजी ‘एस’ (S) अक्षरासारखे दुहेरी वळणाचे असे आणि त्याची मूठ शक्यतो लांबट कडय़ासारखी (loop) असते.
जंबिया Jambiya हा मूळचा येमेनमधील शस्त्रप्रकार असून त्याचे पाते मुठीकडे सरळ आणि पुढे टोकाला वळलेले असते. त्याच्या मुठीला ‘सैफानी’ Saifani असे म्हणतात आणि ती गेंडय़ाच्या शिंगापासून आणि म्यान लाकडापासून बनवतात. भारतात ‘माडू’ Madu नावाचे एक खंजिरासारखे हत्यार असे. त्यात मध्ये मूठ असून त्याच्या दोन्ही बाजूंना काळविटाची टोकदार शिंगे जोडलेली असत. हे शस्त्र फिरवताना दोन्ही बाजूंनी खुपसता येत असे.
याशिवाय भारतातील शिखांचे कृपाण Krupan हादेखील खंजिराचाच एक प्रकार. त्याला शीख धर्मात खूप महत्त्वाचे स्थान आहे. ते स्वसंरक्षणाचे हत्यार म्हणून वापरले जाते. आधुनिक काळातही बंदुकीच्या पुढे लावले जाणारे संगीन (बायोनेट Bionet किंवा बेनट Benat) हाही खंजिराचाच सुधारित अवतार. एखादे ठाणे सर करताना किंवा खंदकात उतरून हातघाईची लढाई करताना त्याचा योग्य वापर होतो. नेपाळच्या गोरखा Gorakha Regiment सैनिकांकडून वापरली जाणारी कुकरी (नेपाळी भाषेत खुकुरी Khukuri) हादेखिल खंजिराचाच एक प्रकार मानला जातो. तो स्वतंत्रपणे हाताळण्याचा विषय आहे.
सामुराई आणि कटाना Samurai and Katana
samurai
काही शस्त्रे आणि त्यांचा वापर करणारे योद्धे यांच्यातील द्वैत संपून अद्वैत निर्माण झालेले असते. जपानचे ‘सामुराई’ योद्धे आणि त्यांच्या ‘कटाना’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या तलवारी यांचे नातेही असेच आहे.
जपानमधील सामुराई Samurai हे जगातील अत्यंत कुशल आणि जोशयुक्त योद्धय़ांपैकी एक म्हणून नावाजले जातात. त्यांच्या कटाना या लांब आणि काहीशा बाकदार तलवारी प्रसिद्ध आहेत. त्यासह तशाच पण लांबीने थोडय़ा लहान वाकिझाशी नावाच्या तलवारीही बाळगल्या जात. मात्र काही अभ्यासकांच्या मते कटाना किंवा वाकिझाशी ही सामुराईंची प्राथमिक शस्त्रे नव्हती. ते मूलत: अश्वारूढ सैनिक होते आणि धनुष्य-बाणांचा तसेच भाल्यांचा वापर करत. अगदी समोरासमोरील अटीतटीच्या लढतीत कटानाचा वापर होत असे.
सामुराईंसाठी कटाना हे नुसते एक शस्त्र नाही तर त्यांच्या शरीराचे एक अंग आहे. या तलवारीला जपानी संस्कृतीत सर्वोच्च मानाचे स्थान आहे. सामुराई योद्धा आयुष्यात कधीही कटानाला अंतर देत नाही. त्याच्या झोपेच्या वेळीही कटाना त्याच्या उशाशी असते. असे म्हणतात ही सामुराईच्या मृत्यूनंतर त्याच्यासोबत त्याच्या कटानाचेही अंत्यसंस्कार केले जातात.
कटाना Katana तलवार तिच्या आकार आणि रचनमुळे अत्यंत प्रभावी शस्त्र आहे. तिच्या पोलादाचा दर्जा अत्यंत उच्च असतो. तसेच हे अत्यंत धारदार, तुलनेने हलके आणि सफाईदार शस्त्र आहे. त्यामुळे युरोपीय बनावटीच्या लाँगस्वोर्डचा जितक्या वेळेत एक वार होतो तितक्या वेळेत कटानाचे तीन वार झालेले असतात. कटानाची धार आणि कापण्याची क्षमता अजोड आहे. त्यामागचे रहस्य कटानाच्या निर्मितीच्या प्रक्रियेत आहे.
सामुराईंसाठी कटाना तलवारी तयार करणे हे जपानमध्ये अत्यंत पवित्र काम मानले जाते. त्यासाठी पिढीजात खास लोहार आहेत आणि त्यांना धर्मगुरूंच्या दर्जाचा सन्मान दिला जातो. जपानमध्ये साधारण तेराव्या-चौदाव्या शतकात सोशु Soshu परंपरेत मासामुन नावाचा सवरेत्कृष्ट तलवारनिर्माता होऊन गेला. त्याने ताची प्रकारच्या तलवारी आणि तांतो प्रकारच्या कटय़ारी बनवल्या. त्या आजतागायत प्रसिद्ध आहेत. मासामुनच्या नावाने जपानमध्ये आजही तलवारबाजीच्या स्पर्धा होतात आणि त्याच्या नावाने मोठा पुरस्कार दिला जातो. कटानाची निर्मिती सुरू करण्यापूर्वी भगवान बुद्धांची प्रार्थना केली जाते. खास श्लोक म्हणून भात्यातील अग्नी प्रज्वलित केला जातो. कटानानिर्मितीचे काम अनेक दिवस चालते. या काळात हे लोहार धर्मगुरूंप्रमाणे शुद्ध आचरण ठेवतात. मांसाहार, मद्य, लैंगिक संबंध वर्ज्य मानले जातात.
कटानासाठी अत्यंत दर्जेदार लोखंड व पोलादाचा वापर केला जातो. मध्य भागात मऊ लोखंड आणि बाहेर कठीण लोखंड वापरले जाते. अशा मऊ आणि कठीण लोखंडाच्या तुकडय़ांना एकत्र ठेवून भट्टीत तापवून वेळोवेळी त्याच्या घडय़ा घातल्या जातात. पुन्हा तापवले आणि हातोडय़ाने ठोकले जाते. हळूहळू मऊ आणि कठीण लोखंडाचा एकत्र केलेला ठोकळा लांब तलवारीचे रूप घेऊ लागतो. असे थरावर थर दिलेली तलवार जेव्हा तयार होऊन, तिला धार लावून झिलई दिली जाते (पॉलिश करणे polishing) तेव्हा तिच्या धार असलेल्या बाजूवर नागमोडी रेषा उमटते. त्यात आतील मऊ आणि कठीण लोखंडाचे थर दिसून येतात. बाहेरील कठीण थर कापण्याची उच्च क्षमता प्रदान करतो तर आतील मऊ लोखंडाचा थर धक्के शोषून घेण्याच्या कामी येतो. यावर अंतिम कोरीव नक्षीकाम केले जाते, खास म्यान बनवले जाते आणि तयार कटाना भक्तिभावाने सामुराई योद्धय़ांकडे सुपूर्द केली जाते. तिच्या धारेवर केवळ योद्धय़ाची जीवनरेखा नव्हे तर जपानची आणि सामुराई परंपरेची शानही अवलंबून असते.
तलवार – प्रकार Types of swords
वापरासाठी अत्यंत सोप्या आणि सुटसुटीत तलवारीचे जगभरात विविध कालखंडात अनेक प्रकार अस्तित्वात होते. कापणे (कटिंग cutting), खुपसणे (थ्रस्टिंग Thrusting) आणि तोडणे (चॉपिंग Chopping) ही तलवारीची मुख्य कामे. त्यानुसार त्यांच्या रचनेतही फरक आढळतात. तलवारीचा विकास अभ्यासताना चिलखतांचाही संदर्भ लक्षात घ्यावा लागतो. कारण शस्त्रे आणि त्यांच्यापासून रक्षण करण्यासाठी वापरली जाणारी साधने यांचा सातत्याने आणि समांतर विकास होत होता.
प्राचीन रोमन योद्धय़ांच्या आखूड पण भक्कम आणि टोकदार ‘ग्लॅडियस’ तलवारी प्रसिद्ध होत्या. त्यावरूनच रोमन योद्धय़ांना ‘ग्लॅडिएटर्स’ हे नाव पडले. इजिप्तमध्ये विळ्याच्या आकाराच्या ‘खोपेश’ Khopesh नावाच्या तलवारी प्रचलित होत्या. मॅशेट Mashet, ग्लॅडियस Gladius, शॉर्टस्वोर्ड Shortsword या आखूड असत. लाँगस्वोर्ड longsword, ब्रॉडस्वोर्ड broadsword, क्लेमोर clemor, रेपियर Repier या सरळ तलवारी असत. सेबर Sebar, समशेर Samsher, सिमिटार Simitar या बाकदार तलवारी होत्या. तर फल्शन Fultion, डाओ Dao आदी टोकाला रुंद आणि तोडण्यास उपयुक्त तलवारी होत्या. भारतातही तलवार talwar, समशेर samsher, धोप dhop, खांडा khand, पट्टीसा pattisa, दांडपट्टा dandpatta, जमदाड jamdad, उरुमी urumi असे तलवारींचे प्रकार होते. भारतीय तलवारी सहसा बाकदार असत. उरुमी हे दांडपट्टय़ासारखी अनेक लवचिक पाती एकत्र असलेले आणि वापरास अत्यंत कौशल्याची गरज असलेले भारतीय शस्त्र होते. दांडपट्टय़ाची परिणामकारकता घोडखिंडीच्या (पावनखिंड) लढाईत बाजीप्रभू देशपांडे यांनी दाखवून दिली होती. युरोपीय धाटणीच्या सरळ तलवारी खुपसण्यास योग्य तर भारतीय बाकदार तलवारी तोडणे आणि कापण्यास अधिक योग्य होत्या. दांडपट्टा कापण्यात परिणामकारक होता.
शस्त्रांपासून बचाव करण्यास सुरुवातीला जाड कापड, चामडे आणि नंतर धातूच्या साखळ्यांच्या जाळीची (चेन मेल आर्मर Chaim male armour) चिलखते वापरात आली. त्यांना भेदण्यासाठी अधिकाधिक जाडजूड, लांब आणि टोकदार तलवारी अस्तित्वात आल्या. पुढे जाळीच्या चिलखतावर धातूचे पत्रेही लावले जाऊ लागले. ते भेदण्यासाठी फल्शन, खांडा अशा तलवारी उपयोगी होत्या. त्यापुढे चिलखते इतकी जाडजूड आणि सर्वागाला झाकणारी बनली की काख, कंबर, मान आदी ठिकाणच्या फटींतून (गॅप) खुपसण्यासाठी तलवारी अधिक अरुंद आणि टोकदार बनल्या. त्यातूनच रेपियरचा जन्म झाला.
उत्तम दर्जाच्या तलवारी बनवणे ही एक कला होती. स्पेनमधील तोलेदो या शहराची ‘सिटी ऑफ स्टील अँड स्वोर्ड्स’ म्हणून ख्याती असून त्यासाठी या शहराला १९८६ साली युनेस्कोकडून जागतिक वारसा (वर्ल्ड हेरिटेज साइट) म्हणून दर्जा मिळाला आहे.
ख्रिस्तपूर्व पाचव्या-सहाव्या शतकातील भारतातील चेरा घराण्याच्या काळातील वुट्झ स्टील प्रसिद्ध होते. तमिळनाडूतील कोंडूमानल, तेलंगणमधील गोवळकोंडा आणि कर्नाटकात वुट्झ पोलादाच्या तलवारी बनवल्या जात. कन्नड भाषेत पोलादासाठी उक्कू (ukku) असा शब्द आहे. त्याचा इंग्रजी उच्चार वुक (wook)आणि त्याचा अपभ्रंश वुट्झ (wootz). या प्रकारच्या पोलादात कार्बनची मात्रा अधिक असल्याने त्याला ताकद येत असे. हे पोलाद पश्चिम आशिया, अरब जगत आणि युरोपमध्ये निर्यात होत असे. वुट्झ पोलादापासून बनवलेल्या भारतीय तलवारींची परिणामकारकता एका पर्शियन वाक्प्रचारातून प्रतित होते. त्याचे इंग्रजी रूप ‘टू गिव्ह अॅन इंडियन आन्सर’ असे आहे. म्हणजेच भारतीय तलवारीचा ‘प्रसाद’ देणे.
war weapons in marathi
shivaji maharaj weapons information
We appreciate your support for our website. To continue providing you with free content, we rely on advertising revenue. However, it seems that you have an ad blocker enabled.
Please consider disabling your ad blocker for our site. Your support through ads helps us keep our content accessible to everyone. If you have any concerns about the ads you see, please let us know, and we’ll do our best to ensure a positive browsing experience.
Thank you for understanding and supporting our site.
Please disable your adblocker or whitelist this site!
The RBI said that the Rs 100 notes in the earlier series will continue to be legal tender. There are 16 silent features in the note — back and front.
