Old weapons names and pictures – Part 2 is here

old weapons names and pictures
historical weapons images

old weapons in india

old weapons of war

weapons pictures with name

old weapons names and pictures in hindi

weapon pictures gallery

old weapons pictures

hand weaponsold weapons names and pictures
historical weapons images

old weapons in india

old weapons of war

weapons pictures with name

old weapons names and pictures in hindi

weapon pictures gallery

old weapons pictures

hand weaponsold weapons names and pictures
historical weapons images

old weapons in india

old weapons of war

weapons pictures with name

old weapons names and pictures in hindi

weapon pictures gallery

old weapons pictures

hand weapons

कोल्ट ड्रगून आणि ‘वाइल्ड वेस्ट’ची सम्राज्ञी पीसमेकर

अमेरिका आणि मेक्सिको यांच्यातील युद्ध (१८४६ ते १८४८), अमेरिकी गृहयुद्ध (१८६१ ते १८६५) आणि त्याच दरम्यान अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील प्रांतांमध्ये असलेली अनागोंदी (अमेरिकन वाइल्ड वेस्ट) हे तिन्ही संघर्ष सॅम्युएल कोल्ट यांच्या पथ्यावरच पडले होते. हा काळ कोल्ट यांच्या विविध उत्पादनांनी गाजवला. मेक्सिकोबरोबरील युद्धात अमेरिकेचे पारडे वरचढ ठरण्यात कोल्ट यांच्या वॉकर आणि त्यानंतरच्या ड्रगून या रिव्हॉल्व्हरनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.

ड्रगून रिव्हॉल्व्हरचे नाव अमेरिकी सैन्यातील ड्रगून रेजिमेंट्सच्या (Dragoon) नावावरून घेतले होते. पूर्वीच्या वॉकर मॉडेलमधील त्रुटी ड्रगूनमध्ये सुधारण्यात आल्या होत्या. ते अधिक शक्तिशाली होते. १८४८ ते १८६० या काळात म्हणजे अमेरिका-मेक्सिको युद्ध आणि अमेरिकी गृहयुद्ध या काळात त्याचा मोठय़ा प्रमाणावर वापर झाला. मेक्सिकोबरोबरील युद्धात अमेरिकेने आता त्यांच्याकडे असलेली दक्षिणेकडील टेक्सास आदी राज्ये जिंकून घेतली. मेक्सिकोने त्यांच्या एकूण प्रदेशापैकी एकतृतीयांश प्रदेश गमावला. यातील बराचसा प्रताप कोल्ट रिव्हॉल्व्हर्सचा होता. त्याच काळात ‘कोल्ट १८५१ नेव्ही’ हे रिव्हॉल्व्हरही चांगलेच गाजले.

कोल्ट जसे एक उत्तम संशोधक होते तसेच त्यांनी व्यवसायवृद्धीसाठी वापरलेली तंत्रेही त्या काळात नवी होती. कोल्ट यांनी १८३६ आणि १८३६ साली त्यांच्या रिव्हॉल्व्हरचे इंग्लंड, फ्रान्स, प्रशिया आणि अमेरिकेत पेटंट नोंदवले होते. तसेच ग्राहकांच्या प्रतिसादाचा विचार करून उत्पादनांमध्ये सतत बदल करणे व त्यांचा दर्जा उंचावणे हेही ते कायम करीत असत. त्यांनी कामगार कल्याणालाही खूप महत्त्व दिले होते. कोल्ट यांनी प्रभावशाली वक्तींना खास नक्षीकाम केलेल्या बंदुका भेट दिल्या. आजच्या पब्लिक रिलेशन्सचे ते प्राथमिक रूप होते. आपल्या हयातीत सॅम्युएल कोल्ट अमेरिकेतील सर्वात श्रीमंत व्यक्तींमध्ये गणले जात होते. मात्र त्यांचा मृत्यू काहीसा लवकर म्हणजे वयाच्या ४७ व्या वर्षी (१८६२) झाला. त्या वेळी त्यांनी १५ दशलक्ष डॉलरचे (आजच्या हिशेबाने सुमारे ३५० दशलक्ष डॉलर) उद्योग साम्राज्य आपल्या मागे सोडले होते.

त्यांच्या पश्चात पत्नी एलिझाबेथ कोल्ट यांनी हे साम्राज्य केवळ सांभाळलेच नाही तर वाढवले. कोल्ट यांचा कारखाना एकदा आगीत भस्मसात झाला. एलिझाबेथ यांनी तो पुन्हा उभा केला. कोल्ट यांनी त्यांच्या हयातीत ज्यावर काम केले होते, त्या सिंगल अ‍ॅक्शन आर्मी या मॉडेलचे उत्पादन एलिझाबेथ यांनी केले. हे रिव्हॉल्व्हर कोल्ट कंपनीच्या सर्वोत्तम उत्पादनांपैकी एक होते. ते रिव्हॉल्व्हर ‘पीसमेकर’ या नावाने अधिक गाजले. ‘द गन दॅट वन द वेस्ट’ म्हणून त्याची ख्याती आहे. काऊ बॉइज आणि टेक्सासच्या अनेक हॉलीवूड चित्रपटांतून ते आपल्या परिचयाचे झाले आहे. ‘अमेरिकन वाइल्ड वेस्ट’च्या काळात कोल्ट पीसमेकरबद्दल एक म्हण प्रचारात होती. ‘ही वॉज ट्राइड, सेन्टेन्स्ड, अ‍ॅण्ड द सेन्टेन्स वॉज कॅरिड आऊट बाय जज कोल्ट अ‍ॅण्ड हिज ज्युरी ऑफ सिक्स.’

कोल्ट वॉकर रिव्हॉल्व्हर

सॅम्युएल कोल्ट यांचे सुरुवातीचे पॅटरसन रिव्हॉल्व्हरचे मॉडेल फारसे चालले नाही. त्याने हार न मानता त्यांनी या बंदुका थेट सैनिकांनाच विकण्याचा निर्णय घेतला. त्या वेळी अमेरिकेचे फ्लोरिडातील स्थानिक सेमिनोल रहिवाशांशी युद्ध सुरू होते. तेथे जाऊन कोल्ट यांनी अमेरिकी सैनिकांना पॅटरसन रिव्हॉॅल्व्हर दाखवल्या आणि काही सैनिकांनी वैयक्तिक शस्त्र म्हणून स्वत:च्या पैशातून त्या विकतही घेतल्या. मात्र त्याने फारसा फरक पडला नाही.

कोल्ट यांना व्यवसाय वाढवण्यासाठी आणि बंदुकांच्या नव्या ऑर्डर मिळवण्यासाठी प्रभावशाली व्यक्तींना मेजवान्या देणे, लाच देणे, महागडय़ा भेटवस्तू देण्याची सवय होती. त्यातून खर्च वाढून कंपनी डबघाईला येऊन अखेर बंद पडली. त्यानंतर काही काळ त्यांनी सुरुंगांचा (माइन्स) व्यवसाय करून पाहिला. त्यातही यश आले नाही. दरम्यानच्या काळात कोल्ट यांनी भांडवल जमवण्यासाठी नावाचे स्पेलिंग बदलून (मूळ उ’३ चे उ४’३ असे करून) औषधी रसायनांचा व्यवसाय केला. त्याबरोबर ‘लाफिंग गॅस’ वापरून करमणुकीचे कार्यक्रम करून पैसा गोळा केला.

कोल्ट यांच्या करिअरला १८४७ साली पुन्हा उभारी मिळाली. तोपर्यंत मेक्सिकन-अमेरिकन युद्ध सुरू झाले होते. तेथे तैनात टेक्सास रेंजर्सच्या तुकडीतील कॅप्टन सॅम्युएल वॉकर यांनी कोल्ट यांचे पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर वापरले होते. स्थानिक आदिवासींना अमेरिकी सैनिकांच्या एकाच गोळीच्या बंदुका परिचित होत्या आणि त्या पुन्हा भरण्यासाठी वेळ लागतो हेही माहीत होते. त्यामुळे ते अमेरिकी सैनिकांच्या बंदुका डागून झाल्यानंतर हल्ला करत. मात्र अशाच एका चकमकीत स्थानिक कोमांचे आदिवासी फसले. त्यांनी नेहमीप्रमाणे हल्ला केला. मात्र या वेळी अमेरिकी सैनिकांकडे कोल्ट रिव्हॉल्व्हर असल्याची माहिती त्यांना नव्हती. त्यामुळे केवळ १५ अमेरिकी सैनिकांनी काही क्षणांत ७० कोमांचे आदिवासींना ठार मारले.

या घटनेने प्रभावित होऊन कॅप्टन वॉकर यांनी न्यूयॉर्कला जाऊन सॅम्युएल कोल्ट यांची भेट घेतली आणि १००० रिव्हॉल्व्हर्सची ऑर्डर दिली. मात्र पॅटरसन मॉडेलमध्ये बदल करण्याच्या सूचना केल्या. त्यांना नवे रिव्हॉल्व्हर पाचऐवजी सहा गोळ्या बसणारे, अधिक शक्तिशाली आणि रिलोड करण्यास सुलभ हवे होते.

त्यानुसार कोल्ट यांनी बंदुकीत बदल करून नवे मॉडेल विकसित केले. कॅप्टन वॉकर यांच्याप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी त्याचे नाव वॉकर रिव्हॉल्व्हर ठेवले. बंदुकांच्या व्यवसायात यापूर्वीपासून असलेल्या एली व्हिटनी ब्लेक यांची मदत घेतली. कनेक्टिकटमधील आपले मूळ गाव हार्टफर्ड येथे ‘कोल्ट्स पेटंट फायरआम्र्स मॅन्युफॅक्चरिंग कंपनी’ची उभारणी केली आणि कोल्ट वॉकरच्या उत्पादनास सुरुवात झाली. कोल्ट यांनी आपल्या निर्मितीचे पेटंट घेण्याची खबरदारी घेऊन त्याला कायदेशीर संरक्षण दिले. या नव्या वॉकर रिव्हॉल्व्हरला आणखी १००० नगांची ऑर्डर मिळाली आणि कोल्ट यांचे नशीब उजळले.

सॅम्युएल कोल्ट Samuel Colt आणि पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर Paterson Revolver

सॅम्युएल कोल्ट यांना अगदी लहानपणापासून बंदुकांमध्ये विलक्षण रस आणि गती होती.

एका व्यक्तीच्या प्रयत्नांचा संपूर्ण शस्त्रास्त्र उद्योगावर परिणाम झाल्याची खूप कमी उदाहरणे आहेत. त्यात अमेरिकेतील सॅम्युएल कोल्ट यांचा क्रमांक नक्कीच अव्वल लागतो. आधुनिक रिव्हॉल्व्हरचा हा जनक. किंबहुना कोल्ट आणि रिव्हॉल्व्हर हे समीकरण अगदी पक्के आहे. कोल्ट यांच्या कंपनीने विविध काळात जी शस्त्रे विकसित केली त्यांनी त्या-त्या काळावर आपली छाप पाडली आहे. सॅम्युएल कोल्ट यांच्या व्यक्तिमत्त्वात संशोधक, उद्योजक, विपणनतज्ज्ञ (मार्केटिंग एक्स्पर्ट), जाहिरातकार आणि पेटंटचा (बौद्धिक संपदा हक्क) जागरूक पुरस्कर्ता अशा अनेक गुणांचा समुच्चय आढळतो. त्यामुळे कोल्ट यांच्या रिव्हॉल्व्हर्ससह त्यांच्या जीवनाचा आढावा घेणेही क्रमप्राप्त ठरते.

सॅम्युएल कोल्ट यांना अगदी लहानपणापासून बंदुकांमध्ये विलक्षण रस आणि गती होती. त्यांच्या वडिलांनी या उनाड मुलाला शिस्त लावण्यासाठी १६व्या वर्षी अमेरिका ते लंडन आणि कलकत्ता अशा जहाजप्रवासाचे तिकिट काढून दिले. त्यात जहाजाच्या सुकाणूचे निरीक्षण करताना त्यांना बंदुकीतून एका वेळी अनेक गोळ्या झाडण्यासाठी त्या चाकासारखी फिरणाऱ्या यंत्रणेची रचना करण्याची कल्पना सुचली. त्यातूनच रिव्हॉल्व्हरचे डिझाइन आकाराला आले आणि १८३६ साली कोल्ट यांच्या ‘पॅटरसन’ नावाच्या पहिल्या रिव्हॉल्व्हरचा जन्म झाला. गोळ्या ज्यात भरल्या जात ते चेंबर गोलाकार फिरते (रिव्हॉल्व्ह होते) म्हणून अशा बंदुकीला रिव्हॉल्व्हर म्हणतात. त्यात एका वेळी पाच गोळ्या भरण्याची सोय होती. न्यू जर्सीतील पॅटरसन या ठिकाणी पेटंट आम्र्स कंपनीतर्फे त्यांची निर्मिती होऊ लागली म्हणून त्या प्रकारच्या रिव्हॉल्व्हरला पॅटरसन म्हटले जाऊ लागले.

मात्र त्या काळात अद्याप धातूच्या एकत्रित काडतुसांचा वापर सुरू झाला नव्हता. कोल्ट पॅटरसनमध्ये गनपावडर आणि गोळ्या वेगवेगळ्या भरून ठासाव्या लागत. त्यानंतर त्या झाडता येत असत. या प्रक्रियेत वेळ जात असे. या काळात अमेरिकेतील युरोपीय वंशाचे लोक पश्चिमेकडे आणि अन्य दिशांना त्यांच्या प्रदेशाचा विस्तार करत होते. त्यात त्यांचा सामना स्थानिक आदिवासींशी होत असे. पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर एकदा लोड केले की एका दमात पाच गोळ्या डागता येत असत, पण ते पुन्हा भरेपर्यंत आदिवासींनी दहा बाण सोडलेले असत. त्यामुळे युद्धाच्या धामधुमीत पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर निष्प्रभ ठरू लागले. कोल्ट यांनी पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर अमेरिकी सैन्याला विकण्याचाही प्रयत्न केला. त्यासाठी त्यांनी राजधानी वॉशिंग्टनचा दौरा केला. सैन्याने पॅटरसनच्या स्वतंत्रपणे चाचण्या घेतल्या. लोडिंगमधील किचकटपणामुळे ते सैन्याच्या पसंतीस उतरले नाही आणि त्याला नकार मिळाला. १८३६ ते १८४२ या काळात साधारण २८०० पॅटरसन रिव्हॉल्व्हर तयार करण्यात आल्या. कोल्ट यांचा सुरुवातीचा प्रयत्न फारसा यशस्वी झाला नसला तरी एका दमात पाच गोळ्या डागण्याच्या कल्पनेचा मनोवैज्ञानिक परिणाम मोठा होता.

१८५७ मध्ये पराभवास कारणीभूत : एनफिल्ड पॅटर्न – १८५३

शतकभराहून अधिक काळ ‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ने गाजवला होता.

‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ जशी ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास उपयोगी पडली तशीच त्यापुढील ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफल्ड मस्केट’ भारतीयांसाठी घातक ठरली. १८५७चा उठाव घडण्यास आणि त्यात भारतीयांचा पराभव होण्यास कारणीभूत ठरली ती हीच ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफल्ड मस्केट’.

त्यापूर्वीचा शतकभराहून अधिक काळ ‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ने गाजवला होता. मात्र ती स्मूथ बोअर गन असल्याने तिची अचूकता कमी होती. रायफलिंगच्या शोधाने त्यावर उपाय मिळाला होता. व्हिएन्ना येथील गॅस्पर्ड कोलनर यांनी १५व्या शतकात बंदुकीच्या नळीच्या आतील पृष्ठभागावर दोन सरळ खाचा पाडून बंदुकीच्या गोळीची अचूकता वाढते हे दाखवून दिले होते. त्यानंतर न्यूरेंबर्ग येतील ऑगस्टस कोटर यांनी १५२० साली बंदुकीच्या नळीतील या खाचांना लांबट सर्पिलाकार आकार दिला. त्याने अचूकतेत आणखी भर पडली. गन बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर असे आटे पाडण्याला रायफलिंग करणे म्हणतात. तसे आटे पाडलेल्या बंदुकीला रायफल म्हणतात. ‘एनफिल्ड पॅटर्न १८५३’ ही तशी रायफल होती. त्यामुळे तिची अचूकता त्यापूर्वीच्या स्मूथ बोअर ब्राऊन बेसपेक्षा जास्त होती.

एनफिल्ड रायफल ब्रिटनमध्ये १८५३ साली वापरात आली. त्यानंतर ब्रिटिशांनी १८५६ सालाच्या अखेरीस भारतातील ईस्ट इंडिया कंपनीच्या सैनिकांच्या ब्राऊन बेस बंदुका बदलून एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ बंदुका देण्यास सुरुवात केली. या नव्या बंदुकांच्या काडतुसांना गायीची आणि डुकराची चरबी लावली असल्याच्या अफवा पसरल्या. ती कागदी काडतुसे दाताने फाडून गनपावडर आणि गोळी बंदुकीत ठासून भरावी लागत असे. त्याला हिंदू आणि मुस्लीम दोन्ही सैनिकांनी विरोध केला. अखेर तोपर्यंत साठलेल्या असंतोषाचा उद्रेक झाला. बंगालमधील बराकपूर येथील छावणीत २९ मार्च १८५७ रोजी ३४व्या बंगाल नेटिव्ह इन्फंट्रीच्या ६व्या कंपनीतील शिपाई मंगल पांडे यांनी ब्रिटिश वरिष्ठ अधिकारी लेफ्टनंट बॉ याच्यावर हल्ला केला आणि उठावाची ठिणगी पडली.

या उठावात सुरुवातीला काही ठिकाणी बंडखोर भारतीय सैनिकांची सरशी झाली. पण पुढे बराच कालापव्यय केल्याने आणि अन्य कारणांमुळे भारतीयांचा पराभव झाला. ब्रिटिशांच्या सैन्याचा उत्तम समन्वय, तारायंत्र आदी वरचढ तंत्रज्ञानाचा ब्रिटिशांच्या विजयात जसा मोठा वाटा होता तसाच तो एनफिल्ड पॅटर्न १८५३ रायफलचाही होता. तिचा एकूण पल्ला १२५० यार्ड (११४० मीटर) इतका होता आणि त्यातील बऱ्याच अंतरापर्यंत अचूक नेम लागत असे. त्याउलट भारतीय सैनिकांकडील ब्राऊन बेस फारतर ५० ते १०० यार्डापर्यंत अचूक मारा करू शकत. त्यामुळे ब्रिटिश सैनिकांची भारतीयांवर सरशी झाली.

बहुतांश ब्रिटिश इतिहासकारांनी ही बाब वर्णवर्चस्वाच्या भावनेतून जाणूनबुजून झाकलेली दिसते. मात्र ब्रिटिश लेखक एस. एस. थॉरबर्न यांनी त्यांच्या लिखाणात मान्य केले आहे, की भारतीय सैनिकांनी एनफिल्ड रायफल स्वीकारून त्यानंतर उठाव केला असता तर तो दडपण्यास ब्रिटिशांना खूप अवघड ठरले असते आणि ब्रिटिशांच्या अडचणी बऱ्याच वाढल्या असत्या.

ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास कारक : ब्राऊन बेस मस्केट

या बंदुकीची मूळ आवृत्ती वापरात आली ती १७२२ सालात.

‘लाँग लॅण्ड पॅटर्न मस्केट’ असे अधिकृत नाव असलेल्या पण ‘ब्राऊन बेस’ या नावाने अधिक प्रसिद्ध झालेल्या या बंदुकीचे एका वाक्यात वर्णन करायचे झाल्यास ब्रिटिश साम्राज्यविस्तारास हातभार लावणारी बंदूक, असेच करावे लागेल. खूप कमी शस्त्रांनी इतिहासात इतक्या व्यापक प्रमाणावर आपली छाप पाडली आहे. त्यामध्ये ब्राऊन बेसचे स्थान नक्कीच वरचे आहे.

या बंदुकीची मूळ आवृत्ती वापरात आली ती १७२२ सालात. त्यानंतर पुढील शतकाहून अधिक काळ म्हणजे १८३०च्या दशकापर्यंत ती वापरात राहिली. हाही एक विक्रमच. या बंदुकीची लांबी खूप जास्त म्हणजे ६३ इतकी होती. त्यामुळेच तिच्या नावात लाँग हा शब्द होता. या बंदुकीला ब्राऊन बेस नाव नेमके कशावरून पडले हे ज्ञात नाही. ही स्मूथ बोअर म्हणजे नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत असलेली आणि ०.७५ इंच कॅलिबरची (नळीचा आतील व्यास) बंदूक होती. तिची मझल व्हेलॉसिटी म्हणजे बंदुकीतून गोळी सुटण्याचा वेग १४७६ फूट प्रति सेकंद इतकी होती आणि त्यात फ्लिंटलॉक पद्धतीचा अवलंब केला जात असे. मात्र स्मूथ बोअर गन असल्याने तिची अचूकता कमी होती. साधारण ५० यार्ड (४६ मीटर) अंतरापर्यंत तिचा नेम बरा लागत असे. त्यामुळे त्या काळात सैनिकांच्या वैयक्तिक नेमबाजीला फार महत्त्व नसे. बरेच सैनिक एका ओळीत किंवा चौकोनात उभे राहून एकत्र गोळीबार करत. त्याला ‘व्हॉली फायर’ म्हणत. तशा प्रकारे ही बंदूक १०० यार्डापर्यंत (९१ मीटर) प्रभावी मारा करू शकत होती.

पुढे तिची लांबी थोडी करून अनेक प्रकार अस्तित्वात आले. त्यात शॉर्ट लॅण्ड पॅटर्न, न्यू लॅण्ड पॅटर्न, न्यू लाइट इन्फंट्री लॅण्ड पॅटर्न, कॅव्हलरी कार्बाइन, सी सव्‍‌र्हिस पॅटर्न अशा प्रकारांचा समावेश होता. पण भारतीयांसाठी विशेष बाब म्हणजे तिचा एक प्रकार इंडिया पॅटर्न नावाने ओळखला जायचा आणि तिचा वापर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे सैनिक करत. तिची लांबी ५४ इंचांच्या आसपास होती. मूळच्या बंदुकीतील लाकडी रॅम-रॉडच्या जागी त्यात लोखंडी रॅम-रॉड होता. फ्रान्समध्ये १७९३ साली क्रांतिकारी युद्धे सुरू झाली तेव्हा युरोपात बंदुकांची कमतरता भासू लागली. त्यामुळे भारतातील ईस्ट इंडिया कंपनीच्या काही बंदुका तिकडे पाठवण्यात आल्या होत्या. रुडयार्ड किपलिंगने १९११ साली ब्राऊन बेसवर कविताही रचली होती.

ब्राऊन बेसने ब्रिटिश साम्राज्याचा जगभर विस्तार करण्यात मोठा हातभार लावला. स्थानिक नागरिकांच्या शस्त्रांच्या मानाने ती बरीच वरचढ होती. ब्रिटिश साम्राज्य विस्तारले जात असताना जी युद्धे झाली त्यात ब्राऊन बेसचा मोठा वाटा आहे. त्यात अँग्लो-म्हैसूर वॉर, अँग्लो-मराठा वॉर्स, भारतातील १८५७चा उठाव, युरोपमध्ये नेपोलियनची युद्धे, फ्रेंच राज्यक्रांती, अमेरिकी स्वातंत्र्ययुद्ध, आयरिश क्रांती, अमेरिकन आणि मेक्सिकन युद्ध, चीनमधील ओपियम वॉर, ऑस्ट्रेलियातील युद्धे अशा अनेक युद्धांचा समावेश आहे. भारतीयांसाठी १८५७च्या उठावात ब्राऊन बेसचा वापर दूरगामी परिणाम करणारा ठरला.

काडतूस, रायफलिंग

पर्कशन लॉकमुळे बंदुकीच्या नळीतील गनपावडरला बत्ती देणे सुलभ झाले असले तरी बंदुकीत दारू आणि गोळी भरण्याची प्रक्रिया त्रासदायकच होती. बंदुकीच्या नळीच्या पुढच्या भागातून दारू आणि गोळी ठासून भरण्याच्या पद्धतीला मझल लोडिंग म्हटले जाते. मझल म्हणजे बंदुकीच्या नळीचा पुढील मोकळा भाग. ट्रिगर दाबल्यावर गन पावडरचा नळीत स्फोट होऊन गोळीला गती मिळते. मात्र या स्फोटात नळीतील गन पावडरचे संपूर्ण ज्वलन होत नसे. त्यामुळे बंदुकीच्या नळीत (बॅरल) आतील पृष्ठभागावर काजळी साठत असे. प्रत्येक वेळी नवी दारू ओतून आणि गोळी भरून ठासताना काजळीमुळे अधिक प्रयास पडत असत. त्याने एका मिनिटात गोळ्या झाडण्याची क्षमता (रेट ऑफ फायर) कमी होत असे.

यावर उपाय म्हणून धातूची गोळी, तिला स्फोटातून गती देणारी गनपावडर, ती पेटवणारा प्रायमर आणि प्रायमर ज्यात भरला जातो ती पर्कशन कॅप हे सगळे भाग एकत्र करून काडतूस (सेल्फ कन्टेन्ड मेटॅलिक काटिर्र्ज) बनवण्यात आले. सुरुवातीला ही काडतुसे जाड कागदाची (पेपर काटिर्र्ज) होती. त्यानंतर ‘मेली’ काटिर्र्ज नावाचे आताच्या काडतुसाच्या जवळपास जाणारे काडतूस वापरात आले. त्यात सुधारणा होऊन नवी प्रायमरवर आधारित काडतुसे आली. त्यात गोळीचा आकार पूर्वीसारखा घनगोल न राहता टोकाला निमुळता आणि पायाकडे दंडगोलाकार बनला. पर्कशन कॅपची जागा धातूच्या पुंगळीने (मेटल केसिंग) घेतली. हॅमरची जागा फायरिंग पिनने घेतली. आता ट्रिगर दाबल्यावर काडतुसाच्या मागील भागातील प्रायमरवर फायरिंग पिन येऊन आदळते. त्याने प्रायमरचा स्फोट होऊन त्यातून गन पावडर पेटते. हा प्रायमर काडतुसाच्या तळाला संपूर्ण चकतीच्या किंवा तळाच्या केवळ मध्यभागी भरलेला असतो. त्यावरून काडतुसांचे ‘रिम फायर’ किंवा ‘सेंटर फायर’ असे प्रकार पडतात.

आता काडतूस तयार झाल्याने बंदूक लोड करणे खूपच सुलभ झाले होते. मझल लोडिंगच्या ऐवजी ब्रिच लोडिंगची पद्धत आली होती. ‘ब्रिच’ म्हणजे बंदुकीच्या फायरिंग चेंबरजवळ असणारी मोकळी खाच. आता बंदुकीच्या पुढून काडतूस न भरता या खाचेतून (ब्रिचमधून) भरले जाऊ लागले होते. म्हणजेच मझल लोडिंगची जागा ब्रिच लोडिंगने घेतली होती.

सुरुवातीला बंदुकीच्या नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत होता. त्यांना ‘स्मूथ बोअर’ गन म्हटले जाते. मात्र त्याने गोळीची अचूकता कमी होत असे. सुरुवातीच्या बंदुका ५० यार्डाच्या पलीकडे अचूक गोळीबार करू शकत नसत. त्यावर उपाय म्हणून बंदुकीच्या नळीच्या आतील पृष्ठभागावर सर्पिलाकार आटे पाडले जाऊ लागले. त्याला ‘रायफलिंग’ असे म्हणतात. ज्या बंदुकीला असे रायफलिंग केलेले असते तिलाच रायफल म्हणतात. रायफलिंग केल्याने गोळी झाडल्यावर ती हवेत स्वत:भोवती फिरत जाते. त्यामुळे हवेतील प्रवासात गोळीला स्थैर्य मिळते आणि नेम अचूक लागण्यात मदत होते. त्यामुळे स्मूथ बोअर गनपेक्षा रायफलची अचूकता जास्त असते.

एक गोळी झाडल्यानंतर मोकळी पुंगळी (एम्प्टी केस) बाहेर टाकून फायरिंग चेंबरमध्ये नवी गोळी भरण्यासाठी बोल्ट अ‍ॅक्शन, ब्लो-बॅक अ‍ॅक्शन, गॅस ऑपरेटिंग स्टिस्टिम आदींचा शोध लागला होता. त्यात बंदुकीच्या धक्क्याचा (मझल) किंवा स्फोटाच्या वायूंचा पुढील गोळी फायरिंग चेंबरमध्ये आणण्यासाठी वापर होतो. अनेक गोळ्या भरता येणारी ‘मॅगझिन’ तयार झाली. आता बंदूक वयात आली होती आणि रणभूमीवर धुमाकूळ घालण्यास तयार होती.

 

पर्कशन लॉक

फ्लिंटलॉक पद्धतीच्या बंदुका आणि पिस्तुले साधारण दोन शतकभराहून अधिक काळ वापरात होती. मात्र त्यांच्याही त्रुटी आता उघड होऊ लागल्या होत्या. मॅचलॉकच्या तुलनेत फ्लिंटलॉक पावसाळी वातावरणात वापरणे सुलभ होते. मात्र दमट हवामानात फ्लिंटलॉकच्या पॅनमधील पावडरही ओलसर होऊन पेटत नसे. त्या वेळी गनपावडर कोरडी ठेवणे जिकिरीचे असले तरी गरजेचे होते. त्यावरूनच ‘किप युवर पावडर ड्राय’ (सदैव तयारीत किंवा सज्ज राहणे) हा वाक्प्रचार आला आहे. फ्लिंटलॉकच्या पॅनमधील पहिला पेट आणि चेंबरमधील स्फोट यात काहीसा कालापव्यय होत असे. त्याने लक्ष्य सावध होत असे. तसेच या पद्धतीत गोळ्या डागण्याचा वेग एका मिनिटाला तीन ते चार गोळ्यांच्या वर जात नसे. युद्धभूमीत गोळ्या डागण्याचा हा वेग जीवन किंवा मरणाचा प्रश्न बनत असे.

त्यामुळे बंदुकीत गनपावडर प्रज्वलित करण्याच्या आणखी नव्या तंत्राची गरज भासू लागली होती. त्यातूनच पर्कशन लॉक किंवा पर्कशन कॅप पद्धतीचा उगम झाला. एडवर्ड चार्ल्स होवार्ड यांनी १८०० साली मक्र्युरी फल्मिनेट नावाचे स्फोटक बनवले. नायट्रिक आम्लामध्ये पारा (मक्र्युरी) विरघळवून त्यात इथॅनॉल मिसळल्यावर मक्र्युरी फल्मिनेट तयार होते. हे मिश्रण अत्यंत स्फोटक असून साध्या धक्क्याने किंवा घर्षणाने त्याचा स्फोट होतो. होवार्ड यांनी हे स्फोटक बंदुकीतील गनपावडर पेटवण्यासाठी ‘प्रायमर’ म्हणून वापरून पाहिले. पण ते जरा जास्तच स्फोटक होते. स्कॉटलंडमधील हौशी शिकारी आणि संशोधक रेव्हरंड अलेक्झांडर जॉन फोरसिथ यांनी मक्र्युरी फल्मिनेटमध्ये काही अन्य रसायने मिसळून ते थोडे सौम्य बनवले. हे रसायन बंदुकीच्या नळीतील मुख्य गनपावडरला प्रज्वलित करण्यासाठी प्रायमर म्हणून वापरले जाऊ लागले.

पर्कशन लॉकची यंत्रणा समजावून सांगण्यास थोडी गुंतागुंतीची असली तरी तिने बंदुकांच्या तंत्रज्ञानात मोठा बदल घडवला. पर्कशन म्हणजे आघात. या पद्धतीत थोडेसे मक्र्युरी फल्मिनेट (पाऱ्याचे स्फोटक क्षार) धातूच्या एका लहानशा टोपीसारख्या (कॅप) दिसणाऱ्या भागात भरलेले असे. ती कॅप प्लगवर उलटी ठेवली जात असे. बंदुकीचा ट्रिगर दाबल्यानंतर हॅमर खाली येऊन कॅपच्या डोक्यावर आदळत असे. या आघाताने (पर्कशन) कॅपमधील मक्र्युरी फल्मिनेटचा स्फोट होत असे. त्यातून तयार झालेल्या ठिणग्या प्लगमधून बंदुकीच्या नळीमधील मुख्य गनपावडपर्यंत पोहोचून त्याचा स्फोट होत असे आणि त्याच्या जोराने गोळी बाहेर डागली जात असे. म्हणजेच पूर्वी गनपावडर पेटवण्यासाठी गारगोटीच्या (फ्लिंट) घर्षणातून ठिणग्या उत्पन्न केल्या जात होत्या. आता त्याऐवजी पर्कशन कॅपमधील स्फोटकातून ठिणग्या तयार होत होत्या.

पर्कशन कॅप किंवा लॉक पद्धत सर्व हवामानात खात्रीशीरपणे वापरता येत होती. तिने गनपावडर ताबडतोब आणि खात्रीने पेटत असे. मात्र कॅपमधील स्फोटक जर अधिक मात्रेने असेल तर कॅपचे तुकडे होऊन स्फोटाचा त्रास बंदूक चालवणाऱ्याला होत असे. त्यावरही लवकरच उपाय शोधण्यात आला. पर्कशन कॅपवर वरून आदळणारा हॅमर आतून थोडा पोकळ केला गेला. त्याने कॅप त्या पोकळीत बसत असे. त्यामुळे प्रायमरच्या स्फोटाच्या ठिणग्या बंदूक चालवणाऱ्याच्या डोळ्यात न उडता थेट फायरिंग चेंबपर्यंत पोहोचत असत. पुढे कॅपखालच्या प्लगमध्ये सुधारणा करून त्या जागी आतून पोकळ निपलसारखे भाग वापरात आले. त्यातूनही प्रायमरच्या ठिणग्या थेट गनपावडपर्यंत पोहोचत असत.

फ्लिंटलॉक बंदूक

मॅचलॉक बंदुकांनी युद्धतंत्रात मोठा बदल घडवला असला तरी त्यात अनेक त्रुटी होत्या. मॅचलॉक पद्धतीत चाप ओढल्यावर पॅनमध्ये प्रथम लहानसा भडका उडत असे. त्याने प्रत्येक वेळी फायरिंग चेंबरमधील दारू पेट घेईलच याची शाश्वती देता येत नसे. त्यावरूनच इंग्रजीतील ‘फ्लॅश इन द पॅन’ (एकदाच, अचानक मिळालेले यश, जे वारंवार घडू शकत नाही) असा वाक्प्रचार अस्तित्वात आला आहे. तसेच हा पहिला पॅनमधील लहानसा स्फोट आणि फायरिंग चेंबरमधील मुख्य स्फोट या दोन्हींत थोडासा वेळ जात असे. त्यामुळे पहिल्या झगमगाटामुळे आणि आवाजामुळे शत्रू सावध होत असे. अंधारात लढताना त्याचा परिणाम अधिक जाणवत असे. तरीही त्याचा युद्धात फारसा फरक पडत नसे. त्याने सैनिकांपेक्षा शिकाऱ्यांची मोठी अडचण होत होती. पहिल्या आवाज आणि प्रकाशाने प्राणी किंवा पक्षी सावध होऊन पळून जात असत.

याशिवाय पावसाळी आणि ओलसर वातावरणात गनपावडर आणि मॅचलॉकने वेगळ्या अडचणी निर्माण होत होत्या. पावसाळ्यात बंदुकीला बत्ती देणारी वात विझून जात असे. त्यामुळे मॅचलॉक बंदुका पावसात वापरता येत नसत. त्याउलट उन्हाळी आणि कोरडय़ा वातावरणात गनपावडर आणि पेटती वात जवळ आल्यास स्फोट होऊन अपघाताचे प्रमाण वाढत असे. त्यामुळे सर्व हवामानांमध्ये बंदुकीला खात्रीशीरपणे बत्ती देणारी पद्धत (फायरिंग मेकॅनिझम) शोधण्याची गरज होती. फ्लिंट-लॉक पद्धतीने त्यावर उपाय उपलब्ध करून दिला.

या प्रकारात गनपावडरला प्रज्ज्वलित करण्यासाठी पेटत्या वातीऐवजी गारगोटीच्या दगडाचा (फ्लिंटस्टोन) वापर केला जात होता. बंदुकीला हॅमर किंवा कॉक नावाचा दोन बोटांच्या चिमटीसारखा किंवा पक्ष्यांच्या चोचीसारखा एक भाग असे. त्यात फ्लिंटस्टोनचा छोटा आयताकृती तुकडा बसवलेला असे. त्याच्या पुढे एक धातूची काहीशी वक्राकार पट्टी बसवलेली होती. तिला फ्रिझन म्हणत असत. पट्टीचा आतील पृष्ठभाग काही वेळा खरबरीत केलेला असे. बंदुकीत बार भरून चाप ओढला की हॅमर खाली येत असे. त्यावेळी त्यात बसवलेला फ्लिंटस्टोन समोरील फ्रिझनवर घासून ठिणग्या तयार होत. त्या ठिणग्या फ्लॅश पॅनमध्ये जाऊन गनपावडर पेटत असे आणि गोळी डागली जात असे. साधारण ५० वेळा वापरल्यानंतर हॅमरमधील गारगोटीचा तुकडा बदलावा लागत असे.

त्याच दरम्यान व्हिललॉक नावाचा प्रकारही अस्तित्वात आला. यामध्ये बंदुकीला बत्ती देण्यासाठी घडय़ाळाच्या स्प्रिंगसारखी व्यवस्था असे. ट्रिगर दाबल्यावर गुंडाळलेली स्प्रिंग सुटी होताना फ्लिंट किंवा अन्य ज्वालाग्राही पदार्थावर तिचे घर्षण होऊन ठिणग्या पडत आणि बंदुकीची दारू पेटत असे. मात्र ही पद्धत उत्पादनास अवघड व महाग आणि वापरास नाजूक असल्याने तिचा वापर सैन्यात कमी झाला. त्यापेक्षा श्रीमंत हौशी शिकाऱ्यांमध्ये व्हिललॉक बंदुका अधिक लोकप्रिय होत्या. फ्लिंटलॉक आणि व्हिललॉक पद्धतीने बंदुका वापरासाठी बऱ्याच सुटसुटीत आणि सुरक्षित झाल्या. आजवर बंदुकांची लांबी मोठी होती. त्या घोडय़ावर स्वार होऊन वापरणे जिकिरीचे होते. आता त्यांची लांबी कमी करून सुरुवातीचे पिस्तूल बनवले गेले. हे पिस्तूल घोडदळाच्या सैनिकांसाठी खूपच सोयीचे होते. एका हाताने घोडय़ाचा लगाम धरून दुसऱ्या हाताने पिस्तूल डागणे सोपे असल्याने ही शस्त्रे घोडदळातही पसंतीस उतरली.

मॅचलॉक मस्केट

सुरुवातीच्या आक्र्विबसपासून आजच्या आधुनिक बंदुकांपर्यंतच्या प्रवासात मधले काही टप्पे खूप महत्त्वाचे आहेत. त्यात मॅचलॉक, व्हिललॉक, फ्लिटलॉक, पर्कशन कॅप आणि काडतूस यांच्या विकासाचा समावेश आहे. तसेच बंदुकीत दारू आणि गोळी भरण्याची प्रक्रियाही बदलत गेली. त्यात ठासणीच्या पद्धतीकडून म्हणजे मझल लोडिंगपासून बंदुकीच्या मागील खाचेतून गोळ्या भरण्यापर्यंत (ब्रिच लोडिंग) झालेले स्थित्यंतर महत्त्वाचे आहे. तसेच बंदुकीच्या नळीचा आतील पृष्ठभाग गुळगुळीत असण्याकडून (स्मूथ बोअर) त्यावर सर्पिलाकार आटे पाडणे (रायफलिंग) हा प्रवासही बंदुकीच्या विकासाला मोठय़ा प्रमाणात हातभार लावणारा होता. या सर्व सुधारणा १५व्या, १६ व्या आणि १७ व्या शतकात हळूहळू, वेगवेगळ्या ठिकाणी होत गेल्या.

आक्र्विबसमध्ये गनपावडर आणि गोळी भरून डागताना सैनिकाचे बरेचसे लक्ष शत्रूवर राहण्याऐवजी त्याच्या स्वत:च्या शस्त्रावरच केंद्रित होत असे. बंदुकीत बार भरून त्याला बत्ती देण्यासाठी एक लांब दोरी किंवा वात पेटवली जात असे. ती बत्ती देण्याच्या छिद्रावर टेकवली जात असे. हे करताना सैनिकाचे शत्रूवरील लक्ष हटत असे आणि नेम धरताना एकाग्रता होत नसे.

त्यावर उपाय म्हणून नवा मार्ग शोधला गेला. पेटती वात हाताने धरून बत्ती देण्याऐवजी ती बंदुकीच्या बाजूला एका आकडय़ासारख्या (हूक) भागाने धरून ठेवली जाण्याची सोय केली गेली. त्यामुळे सैनिकांचे दोन्ही हात बंदूक पकडण्याठी मोकळे झाले. तसेच बंदुकीत बार भरल्यानंतर (लोड करणे) बत्ती देण्याच्या (फायर करणे) क्रियेपर्यंत शत्रूवर नेम धरण्यास उसंत मिळू लागली. याच काळात बंदुकीचा चाप किंवा ट्रिगर तयार झाला. हा चाप दाबला असता पेटती वात धरलेला हूक खाली येऊन बत्ती देण्याच्या छिद्रावर टेकत असे. आता त्या जागेला पॅन म्हटले जात होते. तेथील दारू पेट घेऊन नळीतील म्हणजे फायरिंग चेंबरमधील दारूचा स्फोट होत असे. त्याच्या दावाने गोळी बंदुकीच्या नळीतून (बॅरलमधून) बाहेर सुटत असे. या यंत्रणेला मॅच-लॉक सिस्टम म्हटले जात असे. तर या पद्धतीच्या बंदुका मॅचलॉक मस्कट म्हणून प्रसिद्ध होत्या.

एक गोळी डागल्यानंतर बॅरलच्या आतील पृष्ठभागावर काजळी साठत असे. ती काढण्यासाठी आणि नवी दारू आणि गोळी भरून ठासण्यासाठी रॅम-रॉड म्हणून ओळखली जाणारी लांब लोखंडी सळईही बंदुकीबरोबर दिलेली असे. प्रथम थोडी गनपावडर पॅनमध्ये सोडली जायची. नंतर उरलेली पावडर बंदुकीच्या पुढल्या भागातून नळीत ओतली जायची. त्यावर गोळी सोडली जायची. नंतर हे सगळे मिश्रण सळईने (रॅम-रॉड) ठासून भरली जायची. नंतर नेम धरून चाप ओढला जायचा. ही सगळी प्रक्रिया वेळखाऊ होती. त्यामुळे अगदी निष्णात सैनिक एका मिनिटात साधारण तीन गोळ्या डागू शकत असत. या गोळ्यांचा पल्ला बऱ्यापैकी असला तरी साधारण ५० यार्डाच्या पलीकडे त्यांचा नेम फारसा चांगला नसे आणि त्यांची परिणामकारकताही ओसरत असे.

तरीही मॅचलॉक मस्केटने युद्धभूमीवर क्रांती घडवली होती. आधीच्या बेभरवशाच्या गोळीबारात आता थोडी शिस्त आली होती. युरोपीय देशांनी त्यांच्या कवायती फौजांमध्ये या बंदुकांचा मोठय़ा प्रमाणात समावेश केला. या बंदुकांच्या गोळ्या कमी अंतरावरच्या हल्ल्यात चिलखत भेदत असत. त्याने चिलखत आणि घोडदळाचे दिवस भरले होते. त्याने जुने युद्धतंत्रही मोडीत निघाले. यामुळे युरोपच्या जगातील वर्चस्वाला सुरुवात झाली.

 

आरंभिक बंदुका, तोफा

गनपावडरच्या शोधानंतर बरीच वर्षे त्याचा वापर प्रामुख्याने चीनमध्ये शोभेच्या दारूकामासाठी होत असे. त्यानंतर साधारण १२ व्या शतकात गनपावडरचा युद्धात वापर सुरू झाला. गनपावडर जळाल्यानंतर मोठय़ा प्रमाणात धूर आणि अन्य वायू तयार होतात. हे ज्वलनाचे गुणधर्म वापरून पहिल्या तोफा आणि बंदुका बनवल्या गेल्या.

त्यांची रचना अगदी साधी-सोपी होती. एखाद्या लाकडी जाड काठीवर पुढे धातूची नळी बसवलेली असे. नळीचे मागील टोक बंदिस्त असे तर पुढील टोक मोकळे असे. त्यात प्रथम थोडी गनपावडर भरली जात असे. त्यानंतर धातूची गोळी, लहान दगड किंवा अगदी जाड वाळू असे काहीही भरले जायचे. धातूच्या नळीला मागच्या बाजूला बत्ती देण्यासाठी छोटे छिद्र असे. त्यातून पेटता निखारा किंवा वातीच्या मदतीने या मिश्रणाला बत्ती दिली जात आहे. ते काम बंदूक धरणारा सैनिक किंवा दुसरा सैनिक करत असे. गनपावडरचा नळीत स्फोट होऊन गरम वायू आणि धुराच्या दाबाने गोळी किंवा दगड पुढून वेगाने बाहेर पडत असे.

सुरुवातीच्या अशा हातात धरण्याच्या तोफांना किंवा बंदुकांना हँड कॅनन, हँड गन अथवा आक्र्विबस (arquebus) म्हणत. त्या डागणाऱ्या सैनिकांना ‘आक्र्विबुसियर्स’ म्हणत. या बंदुका किंवा तोफा अगदीच प्राथमिक स्वरूपाच्या होत्या. त्या जर व्यवस्थित पकडल्या नाहीत तर बत्ती दिल्यानंतर मागे बसणाऱ्या धक्क्य़ाने (मझल किंवा रिकॉइल) लाकडी दांडा सैनिकांच्या छातीत घुसत असे. नळीत गरजेपेक्षा जास्त गनपावडर भरली तर मोठा स्फोट होऊन नळी फुटत असे किंवा तोफ डागणाऱ्या सैनिकांनाच अपाय होत असे.

अशा बंदुकांचा आणि तोफांचा पल्लाही खूप कमी होता. त्यामुळे त्या आजच्या बंदुका-तोफांसारख्या लांब पल्ल्याचे शस्त्र म्हणून न वापरता समोरासमोरच्या लढाईत वापरल्या जात असत. मात्र त्यातून बाहेर पडणारा गरम धातूचा गोळा किंवा दगड शत्रूसैनिकाच्या चेहऱ्यावर किंवा शरीरावर मोठा आघात करत असे. तसेच या शस्त्रांचा आवाजही भीतिदायक येत असे. त्याचा परिणाम पानिपतच्या पहिल्या युद्धात पाहायला मिळाला.

पानिपतचे पहिले युद्ध १५२६ साली बाबर आणि दिल्लीचा सुलतान इब्राहिम लोधी यांच्यात झाले. बाबरचे सैन्य लोधीच्या तुलनेत खूप कमी होते. मात्र बाबरने ऑटोमन तुर्क सेनानी उस्ताद अली कुली याच्या नेतृत्वाखाली तोफखाना वापरला. त्यात अशा सुरुवातीच्या प्रकारांच्या तोफा आणि बंदुका होत्या. त्यांच्या आवाजाने लोधीच्या सैन्यात मोठय़ा प्रमाणावर असलेले हत्ती बिथरले आणि रणभूमीत सैरावैरा पळू लागले. त्यांच्या पायाखाली लोधीचेच सैनिक चिरडून मेले. भारतात पानिपतच्या पहिल्या युद्धाच्या निमित्ताने प्रथमच अशा तोफा-बंदुकांचा वापर झाला. कमी संख्येच्या बाबरच्या सैनिकांनी लोधीचा पराभव केला आणि भारतात मुघल सत्तेचा पाया रोवला. एखाद्या शस्त्राने देशाचा पुरता इतिहास बदलला.

पुढे भारतातही या प्राथमिक तोफा-बंदुका वापरल्या जाऊ लागल्या. त्यांना स्थानिक भाषेत जंबुरका, हस्तनाल, गरनाल, सुतरनाल अशी नावे होती. त्या हातात धरून अथवा हत्ती किंवा उंटावर बसून वापरल्या जात असत.

सुरुवातीला केवळ चीनमध्ये वापरले जाणारे हे तंत्र पुढे मंगोल शासकांच्या काळात मध्य आशिया, अरबस्तान, भारत, आणि युरोपात पोहोचले. युरोपीय सत्तांनी त्यात खूपच सुधारणा केल्या आणि सरस शस्त्रे विकसित केली. त्यांनीच युरोपीय देशांच्या साम्राज्यविस्ताराला मदत केली.

 

गनपावडर Gunpowder

मानवाला अमरत्व प्रदान करण्याच्या प्रयत्नांतून जन्माला आलेले रसायन सर्वाधिक माणसांचा जीव घेण्यास कारणीभूत ठरावे हा केवढा विरोधाभास! शेकडो वर्षांपासून माणसाला अमरत्वाचे आणि सोन्याचे आकर्षण आहे. माणसाला अमर बनवण्यासाठी आणि अन्य धातूंचे सोन्यात रूपांतर करण्याच्या हेतूने जगभरात शेकडो वर्षांपासून प्रयत्न सुरू होते. हे प्रयोग पद्धतशीर संशोधन म्हणावे अशा स्वरूपाचे नव्हते. अनेक जणांनी, वेगवेगळ्या काळात, ठिकठिकाणी विविध प्रयोग केले. तसे प्रयोग करणाऱ्यांना ‘अल्केमिस्ट’ किंवा ‘किमयागार’ म्हणत आणि या एकत्रित प्रयत्नांना ‘अल्केमी’ म्हणून संबोधले जाते. असेच प्रयत्न करत असताना चीनमधील किमयागारांनी साधारण नवव्या शतकात (इ.स. ८५०) गंधक (सल्फर), कोळशाची पूड (चारकोल) आणि पोटॅशियम नायट्रेट (सॉल्टपीटर) ही रसायने एकत्र केली. त्यांच्या ज्वलनातून अमरत्वाचे औषध सापडेल असा त्यांचा होरा होता. पण झाले भलतेच. या मिश्रणाचा स्फोट झाला. काळ्या रंगाची ही भुकटी ब्लॅक पावडर किंवा गनपावडर म्हणून ओळखली जाऊ लागली.

चीनमधील साँग घराण्याच्या शासकांच्या काळात ११ व्या शतकात (१०४० ते १०४४) झेंग गाँगलियांग याने ‘वुजिंग झोंग्याओ’ (कम्प्लिट इसेन्शिअल्स फ्रॉम द मिलिटरी क्लासिक्स) नावाचा ग्रंथ लिहिला. त्यात सर्वप्रथम गनपावडरचा फॉम्र्युला लिहिण्यात आला. इंग्लिश तत्ववेत्ता रोजर बेकनच्या १३ व्या शतकातील लिखाणातून तो युरोपीय लोकांना माहीत झाला. त्यानुसार ७५ टक्के पोटॅशियम नायट्रेट (सॉल्टपीटर), १५ टक्के कोळशाची पूड (चारकोल) आणि १० टक्के गंधक (सल्फर) असे मिश्रण केले जाते. त्यातील सल्फर आणि चारकोल इंधनाचे काम करतात तर सॉल्टपीटर ऑक्सिडायझरची भूमिका निभावते. गनपावडर हे ‘लो एक्स्प्लोझिव्ह’ प्रकारचे स्फोटक आहे. म्हणजे पेटवल्यानंतर ते ध्वनीच्या वेगापेक्षा कमी (सबसॉनिक) वेगाने जळून जाते. इंग्रजीत त्याला ‘डिफ्लॅग्रेशन’ म्हणतात. त्याउलट जी ‘हाय एक्स्प्लोझिव्ह’ असतात त्यांचा पेटवल्यानंतर स्फोट (डिटोनेशन) होतो आणि स्वनातीत म्हणजे ध्वनीच्या वेगापेक्षा अधिक वेगाच्या (सुपरसॉनिक) लहरी किंवा कंपने निर्माण होतात आणि त्यांनी जास्त नुकसान होते.

सुरुवातीला गनपावडरचा वापर चीनमध्ये शोभेच्या दारुकामासाठी आणि फटाक्यांसाठी केला गेला. मात्र इस. १००० च्या आसपास तिचा वापर विध्वंसक कामांसाठी होऊ लागला. त्यातून सुरुवातीचे प्राथमिक अवस्थेतले अग्निबाण, तोफा, बंदुका आणि बॉम्ब बनवले गेले. चीनच्या साँग घराण्याच्या शासकांनी ११३२ साली डिआनच्या वेढय़ात जिन लोकांविरुद्ध सर्वप्रथम गनपावडरचा लष्करी वापर केला. मध्य आशियातील मंगोल आणि पश्चिम आशियातील मुस्लीम शासकांच्या माध्यमातून त्यांचा जपान, भारत आणि युरोपमध्ये प्रसार झाला. भारतात गनपावडरवर आधारित शस्त्रांचा वापर बेळगाव, दीव, तंजावर, ढाका, विजापूर, मुर्शिदाबाद आणि कालिकतच्या लढायांमध्ये झाला होता.

या एका स्फोटक रसायनाने जगाचा इतिहास बदलला. जुने युद्धतंत्र मोडीत निघाले. युरोपीय देशांनी गनपावडरवर आधारित शस्त्रांमध्ये बरीच सुधारणा केली. त्यातून त्यांना जगाच्या अन्य प्रदेशांतील लोकांवर आणि त्यांच्या जुन्या शस्त्रांवर कडी करता आली. यातूनच युरोपीय साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद पसरण्यास मदत झाली. मृत्यूला हुलकावणी देण्याच्या हेतूने शोधलेल्या रसायनाने मानवाला मृत्यूच्या अधिक जवळ नेले होते.

ढाली आणि चिलखते

शस्त्रे आणि त्यांच्यापासून बचाव करण्याच्या पद्धती विकसित होणे ही समांतर आणि निरंतर चालणारी प्रक्रिया आहे. सुरुवातीला लाकडी चौकटीवर मृत जनावरांचे कातडे लावून, तसेच लाकडी फळ्यांच्या ढाली बनवल्या गेल्या. भारतात कासवाच्या पाठीपासून बनवलेल्या ढाली वापरल्या जात. प्राचीन ग्रीक सैनिक जी लाकडाची गोलाकार ढाल वापरीत तिला ‘आस्पिस’ म्हणत. त्याचाच रोमन प्रकार म्हणजे ‘होप्लॉन’. या ढालीवरून त्या सैनिकांना ‘होप्लाइट’ असे नाव पडले. रोमन योद्धय़ांमध्ये पुरुषभर उंचीची, आयताकृती आणि काहीशी अर्धवर्तुळाकार वाकवलेली ‘स्कुटम’ नावाची ढाल वापरात होती. रोमन सैनिकांचे गट या ढाली बाजूंनी आणि डोक्यावरून एकत्र धरून ‘टेस्टय़ुडो फॉर्मेशन’ किंवा ‘टॉरटॉइज फॉर्मेशन’ तयार करत असत. कासवाच्या पाठीसारखी दिसणारी ही सैनिकांची एकत्र रचना भेदणे शत्रूसाठी आव्हान असे. घोडेस्वार लहान वर्तुळाकार ‘परमा’ नावाची ढाल वापरत.

प्राचीन काळी ग्रीस आणि मॅसिडोनियामध्ये (सिकंदर किंवा अलेक्झांडरचा प्रदेश) ‘लिनोथोरॅक्स’ नावाचा चिलखताचा प्रकार वापरला जात असे. त्यात ‘लिनन’ या प्रकारच्या कापडाच्या लांब पट्टय़ा डिंकाने एकावर एक चिकटवून शरीराचा वरचा भाग (थोरॅक्स) झाकणारे संरक्षक कवच तयार केले जात असे. तलवारी व बाणांच्या हल्ल्यांपासून ते प्रभावी असे. मात्र उन्हात डिंक तापून ते सैनिकांसाठी असह्य़ बनत असे. याशिवाय चामडे, कापडावर जोडलेले शंखशिंपले आदी कठीण वस्तू यांच्यापासूनही चिलखते तयार केली जात.

धातुकलेचा विकास झाल्यानंतर ब्राँझ, लोखंड, पोलाद आदींपासून ढाली आणि चिलखते बनवली जाऊ लागली. युरोपमधील सेल्टिक लोकांनी सर्वप्रथम ख्रिस्तपूर्व ५०० सालाच्या आसपास ‘चेनमेल’ म्हणून ओळखले जाणारे धातूच्या छोटय़ा-छोटय़ा कडय़ा एकत्र जोडून केलेले जाळीदार चिलखत तयार केले. त्याचा जगभर प्रसार झाला. त्याचा भेद करणारे बाण आणि कुऱ्हाडी वापरात आल्यानंतर लोखंडी जाळीवर महत्त्वाच्या अवयवांना वाचवण्यासाठी धातूचे पत्रे लावले जाऊ लागले. पुढे त्यांनाही भेदणारी शस्त्रे वापरात आली. अशा चिलखतात काख, कमरेचा भाग, हातापायांचे सांधे, मान आदी भाग हल्ल्यासाठी काहीसे सोपे असत. तेथून बारीक टोकाच्या तलवारी खुपसून शत्रूला मारले जात असे. नंतरच्या काळात हत्ती-घोडे आदी प्राण्यांनाही चिलखत घातले जाऊ लागले. मात्र चिलखत जसजसे अधिक जाड आणि सर्वागाला झाकणारे बनले तसतशी सैनिकांची हालचाल मंदावली.

गनपावडरच्या शोधानंतर अस्तित्वात आलेल्या बंदुका आणि तोफांनी अशा चिलखतांना कालबाह्य़ बनवले. त्याने युद्धाचे तंत्रच बदलून टाकले. तरीही चिलखताचा विकास काही थांबला नाही. बंदुकीच्या गोळ्या आणि बॉम्ब-तोफगोळ्यांच्या कवचापासून आणि छऱ्र्यापासून संरक्षण करणाऱ्या नव्या चिलखतांचा शोध लागला. यात कापड उद्योगात झालेल्या संशोधनाचा फायदा झाला. केवलार, ट्वारॉन आणि डायनिमा यांच्यासारखे कृत्रिम धागे चिलखत बनवण्यासाठी वापरले जाऊ लागले. ते इतके शक्तिशाली असतात की शेकडो किलोमीटर प्रति तास वेगाने येणाऱ्या बंदुकीच्या गोळ्या आणि बॉम्बमधील छर्रे आणि तोफगोळ्यांचे धारदार कपचे रोखू शकतात. अलीकडे इराक, अफगाणिस्तान आणि अन्यत्र झालेल्या युद्धांमध्ये या चिलखतांनी त्यांची उपयुक्तता सिद्ध केली.

क्रॉसबो Crossbow

क्रॉसबो हे नेहमीच्या धनुष्यबाणाचेच थोडे सुधारित आणि यांत्रिक रूप. दिसायला काहीसे विचित्र असले तरी हे खूप प्रभावी शस्त्र आहे. आधुनिक काळात बंदुकीच्या शोधानंतर युद्धभूमीवर जो बदल झाला तसाच बदल मध्ययुगात क्रॉसबोमुळे झाला. त्या काळात हे शस्त्र इतके घातक मानले जात होते की ११३९ सालात पोप इनोसंट दुसरे यांनी ख्रिस्ती योद्धय़ांनी अन्य ख्रिश्चनांविरुद्ध क्रॉसबो या शस्त्राचा वापर करण्यावर बंदी घातली होती. अर्थात मुस्लीम आणि येशूवर श्रद्धा नसणाऱ्या अन्य शत्रूंविरुद्ध (इनफिडेल्स) त्याच्या वापराला परवानगी होती.

नेहमीचा धनुष्यबाण हा हजारो वर्षांपासून वापरात असला तरी त्याचा युद्धात परिणामकाररीत्या वापर करण्यासाठी उच्च कोटीची शारीरिक क्षमता आणि वर्षांनुवर्षांचा अभ्यास आणि सराव लागतो. त्यानंतर युद्धाच्या धामधुमीत धावत्या घोडय़ावर किंवा रथात स्वार होऊन दुसऱ्या गतिमान लक्ष्याचा अचून वेध घेणे हे पुढचे दिव्य. त्यामुळे विविध देशांत धनुर्विद्या काही ठरावीक उच्चभ्रू वर्गाकडेच केंद्रित झाली होती. चांगले धनुर्धर पिढीनपिढय़ा एकाच सामाजिक वर्गात तयार होत आणि त्यांना बालपणापासून प्रशिक्षण दिले जायचे. ही व्यवस्था ज्या समाजात उपलब्ध नव्हती तेथे धनुर्विद्येचा फारसा प्रसार झालेला दिसत नाही. मध्ययुगीन इग्लंडमध्ये प्रसिद्ध लाँग-बो वापरणे ही अशीच काही उच्चभ्रू समाजाची मक्तेदारी होती. त्यामुळे ते योद्धे बाळगणे राजासाठी खर्चिक असे.

क्रॉसबोने ही स्थिती बदलली आणि युद्धभूमीवर एक प्रकारे समता आणली. त्यामध्ये धनुष्य एका लाकडी ढांचावर बसवलेला असतो. त्याच्या दोरीत अधिक ताण असतो. ती दोरी खेचण्यासाठी यांत्रिक व्यवस्था असते. त्याचे स्टरअप, पुल अँड पुश लिव्हर्स, विंडलॅस, क्रॅनेक्विन असे प्रकार आहेत. धनुष्याच्या पुढच्या भागात एक कडी असे. ती जमिनीवर टेकवून पायाच्या चवडय़ात अडकवून धरायची आणि प्रत्यंचा यांत्रिक पद्धतीने अन्य दोऱ्या आणि कपीच्या (पुली) साहाय्याने ताणून एका खाचेत अडकवणे आणि त्यानंतर त्याला बाण लावणे अशी रचना असे. नंतर नेम धरून बंदुकीसारखा चाप ओढला की बाण सुटत असे. या बाणांना ‘बोल्ट’ किंवा ‘क्वारल’ म्हणत. ते खूप वेगाने डागले जात. मध्यम अंतरापर्यंत खूप वेगाने बाणांचा मारा करणारे क्रॉसबो हे प्रभावी शस्त्र होते. जवळून मारा केल्यास हे बाण चिलखतही भेदत. ‘क्रुसेड्स’च्या काही युद्धांत ख्रिश्चन योद्धय़ांना क्रॉसबो वापराचा खूपच फायदा मिळाला होता.

क्रॉसबो वापरणे अत्यंत सोपे होते. कोणीही सामान्य सैनिक थोढय़ाशा प्रशिक्षणाने ते तंत्र अवगत करू शकत असे. क्रॉसबो बनवण्याचा खर्चही कमी होता. त्यामुळे राजांना कमी खर्चात जास्त संख्यने धनुर्धर युद्धात उतरवणे शक्य होऊ लागले. तसेच आता क्रॉसबो वापरून सामान्य सैनिक विरोधी पक्षाच्या सरदारांचा वेध घेऊ शकत होता. युद्धभूमीवरील ही समानता विजयासाठी महत्त्वाची होती. मात्र तरीही क्रॉसबोधारकांना त्यांच्या योगदानाचे श्रेय मिळत नसे.

क्रॉसबोमध्ये एक त्रुटी होती. त्याला बाण लावण्यास खूप वेळ लागत असे. त्यामुळे एका मिनिटात क्रॉसबो वापरून एक किंवा दोनच बाण सोडता येत असत. त्याचवेळी लाँगबोमधून साधारण दहा बाण डागले गेलेले असत. या फरकामुळे २५ ऑक्टोबर १४१५ रोजी फ्रान्समधील अजिनकोर्टच्या लढाईत ब्रिटिश लाँगबोधारकांनी फ्रेंच क्रॉसबोधारकांवर मात केली. ‘हंड्रेड इयर्स वॉर’मधील ब्रिटिशांचा तो पहिला महत्त्वाचा विजय होता आणि तेथूनच ब्रिटिश साम्राज्याला ऊर्जितावस्था आली. पुढे बंदुकीच्या शोधानंतर सर्वच धनुष्यबाणांचे दिवस भरले.

धनुष्य-बाण

राम, अर्जुन, कर्ण, एकलव्य यांसारख्या श्रेष्ठ धनुर्धरांच्या देशात धनुर्विद्येबद्दल नव्याने लिहिण्यासारखे काही नाही, असे वाटेल कदाचित. पण मुळात रामायण-महाभारत हा आपला इतिहास आहे की ती केवळ महाकाव्ये आहेत हेच आजवर सिद्ध झालेले नाही. ते असो. त्यापेक्षा थोडय़ा अलीकडचे, ज्ञात इतिहास व पुरावे असलेल्या काळातील उदाहरण घेऊ. १३व्या व १४व्या शतकात पूर्वेला जपानचा समुद्र, सैबेरिया, रशिया, चीन, मध्य आशियाची गवताळ कुरणे, भारतीय उपखंडाचा काही भाग, अरबस्तान आणि युरोपपर्यंत वेगाने विस्तारलेले मंगोल साम्राज्य. त्याच्या प्रसारामागे चेंगिझ खानसारखे क्रूरकर्मा शासक तर होतेच, पण मंगोल धनुर्विद्येनेही त्यांच्या साम्राज्यविस्तारात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.

धनुष्य-बाणाला हजारो वर्षांचा इतिहास आहे. जगाच्या बहुतेक सर्व भागांत अगदी आदिवासी काळापासून शिकार आणि युद्धात हे शस्त्र वापरले गेले आहे. पण युद्धभूमीत त्याचा मंगोलांइतका प्रभावी वापर फार कमी जनसमुदायांनी केला असेल. मंगोल धनुष्य-बाणांचा एकूण पल्ला २०० ते ४०० मीटरच्या आसपास होता. म्हणजे आजच्या ‘असॉल्ट रायफल’च्या तोडीचा. साधारण २०० मीटपर्यंत ते एकटय़ा शत्रूसैनिकाचा वेध घेऊ शकत. उपजतच निष्णात घोडेस्वार असलेले मंगोल लढवय्ये हे धनुष्य-बाण घेऊन जेव्हा मध्य आशियाच्या गवताळ मैदानी प्रदेशात चढाया करत, तेव्हा ती लाट रोखणे शत्रूसाठी मोठे आव्हान असे.

या यशाचे रहस्य होते मंगोल धनुष्याच्या रचनेत. हे धनुष्य ‘लाँग-बो’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पूर्वीच्या पुरुषभर उंचीच्या धनुष्यांपेक्षा लांबीने बरेच लहान होते. त्यामुळे घोडय़ावर स्वार होऊन दोन्ही बाजूंना तिरंदाजी करणे सुलभ झाले होते. तसेच मंगोल धनुष्य विविध कच्चा माल एकत्र वापरून बनवलेले (कॉम्पोझिट) असत. धनुष्याला बाण लावून प्रत्यंचा (दोरी) आकर्ण ताणली असता धनुष्याच्या पुढील किंवा शत्रूकडील पृष्ठभागावर (बॅक किंवा पाठ) अधिक ताण पडतो, तर दोरीकडचा आतील पृष्ठभाग (बेली किंवा पोट) अधिक आक्रसला जातो. म्हणजेच धनुष्याच्या दोन्ही पृष्ठभागांवर एकाच वेळी वेगवेगळ्या प्रमाणात ताण पडत असतो. तो सहन करण्यासाठी त्याच्या निर्मितीसाठी वापरलेल्या साहित्यात (मटेरियल) कठीणपणा आणि लवचिकता यांचा योग्य संयोग असणे आवश्यक असते. त्यासाठी धनुष्याचा मधला भाग बांबू किंवा बर्च झाडाच्या लाकडापासून बनवत. आतील पृष्ठभागासाठी जनावरांच्या शिंगाचा तर बाहेरील पृष्ठभागासाठी ‘सिन्यू’ नावाचा प्राणीजन्य पदार्थ वापरला जायचा. सिन्यू म्हणजे प्राण्यांच्या शरीरात हाडे व स्नायू जोडण्यासाठी असलेले लांब व लवचिक ‘टेंडॉन’ नावाचे चेतातंतू. ते ‘कॉलॅजेन’ नावाच्या द्रव्यापासून बनलेले असतात आणि बरेच लवचिक असतात. मंगोल धनुष्यासाठी प्राण्यांच्या पाठीतील किंवा पायातील टेंडॉन वापरत. यांच्या संयोगामुळे मंगोल धनुष्यांमध्ये कमालीची ताकद येत असे. आणि हीच ताकद त्यांच्या साम्राज्याचा तीरासारखा दूरवर विस्तार होण्यासही साहाय्यभूत ठरली होती.

मात्र हे कॉम्पोझिट धनुष्य बनवण्यास बराच वेळ आणि वेगवेगळ्या प्रकारचे साहित्य लागत असे. त्यातील प्राणीजन्य डिंक दमट वातावरणात हवेतील ओलावा शोषून घेऊन धनुष्याची ताकद कमी होत असे. त्यामुळे ते चामडी आवरणात ठेवावे लागत. म्हणूनच पावसाळी हवामानाच्या प्रदेशात ऐतिहासिकदृष्टय़ा साधे धनुष्य किंवा सेल्फ-बो वापरलेले आढळतात.

वेढा फोडणारी आयुधे

माणूस जसजसा टोळ्यांकडून समाजाकडे विकसित होऊ लागला तशी सैन्याची रचनाही अधिक सुसंघटित होऊ लागली. सामुदायिक प्रयत्न कामी येऊ लागल्याने संरक्षक प्रणालीही विकसित होत गेल्या. गावे, शहरे यांच्या सुरक्षेसाठी भिंती, वेशी बांधल्या गेल्या. मोक्याच्या ठिकाणी किल्ले बांधले गेले. साम्राज्यालाही तटबंदी बांधल्या गेल्या. मग या सगळ्यांवर मात करणारी शस्त्रे आणि आयुधे (siege weapons) विकसित होऊ लागली.

यातील अगदी साधे आयुध म्हणजे लाकडाचा मोठा ओंडका. तो अनेक सैनिक उचलून किल्ल्याच्या दरवाजावर किंवा भिंतीवर वारंवार आदळत. ओंडक्याच्या बाजूला अन्य वजनदार वस्तू लावून त्याला चाकांच्या गाडय़ावर बसवूनही वापरत असत. त्यांना ‘बॅटरिंग रॅम्स’ म्हटले जात असे. भारतीय उपखंडात हत्तींचाही या कामी वापर केला जात असे. हत्तींना दारावर टकरा देण्यास मज्जाव करण्यासाठी दारांवर मोठे खिळे लावले जात. वेढा घातलेल्या गावाभोवती ‘कॅलट्रॉप्स’ नावाने ओळखले जाणारे खिळे मोठय़ा संख्येने पसरले जात. त्यांची चार टोके चार बाजूंना असत आणि जमिनीवर कसेही पडले तरी त्यांची किमान एक टोकदार बाजू वर राहत असे.

या काळात अद्याप बंदुकीच्या दारूचा (गनपावडर) शोध लागला नव्हता. तेव्हा तोफा वापरणे शक्य नव्हते. त्याच्याऐवजी मोठे दगड तटबंदीवर किंवा तटावरून किल्ल्यात किंवा नगरात भिरकावणारी मोठी यंत्रे विकसित केली होती. त्यात कॅटापुल्ट (catapult), बॅलिस्टा (ballista), मँगोनेल (mangonel), ओनेगर (onager), ट्रेब्युशे (trebuchet) अशा यंत्रांचा समावेश होता. या प्रकारच्या आयुधांमध्ये लोकडी चौकटीवर दोर आणि खांब बसवलेले असत. दोरांना खेचून, पीळ देऊन खांबाला अडकवलेले दगड गलोलीने सोडल्याप्रमाणे हवेत भिरकावले जात. त्यासाठी दगड ठेवण्याच्या चमच्यासारख्या खांबाला दुसरीकडे मोठे वजन बांधलेले असे. अशा प्रकारे मोठय़ा दगडांचा तटबंदीवर मारा करून ती फोडली जात असे. काही वेळा या यंत्रांनी पेटते गोळेही किल्ल्यात डागले जात. एकाच वेळी अनेक बाण किंवा भाले डागणारी यंत्रेही उपलब्ध होती.

या साधनांनी शत्रूची मोर्चेबंदी खिळखिळी करून त्याला जेरीस आणल्यानंतर सैन्य तटावरून किल्ल्यात उतरवण्यासाठी लाकडी फळ्या वापरून बांधलेले उंच मनोरे (siege tower) वापरले जात. या उंच मनोऱ्यांच्या मचाण्यासारख्या वरच्या मजल्यावर सैनिक बसवले जात. मनोऱ्यांना खाली चाके असत. त्या आधारे ते अन्य सैनिक तटापर्यंत ढकलत आणि नंतर वरील सैनिक तटावरून चढून किल्ल्यात उतरत. त्यानंतर हातघाईची लढाई होऊन निर्णय होत असे.

वेढा घातलेल्या गावाच्या किंवा नगराच्या भोवती नवी तटबंदी बांधून त्याचा संपर्क तोडणे हादेखील एक उपाय केला जात असे. त्याला ‘सर्कमव्हॅलेशन’ असे म्हणत. याशिवाय गावात किंवा किल्ल्यात कॅटापुल्टसारख्या आयुधांनी जनावरांची मृत शरीरे फेकली जात. ती बहुधा विविध रोगांनी ग्रस्त असत. प्लेगने बाधित उंदीर किल्ल्यात किंवा गावात सोडले जात. गावात विंचू किंवा विषारी सापही सोडले जात. गावाच्या पाणीपुरवठय़ाच्या किंवा अन्नपुरवठय़ाच्या साधनांमध्ये विषारी द्रव्ये मिसळली जात. तसेच गावाभोवती मानवी किंवा जनावरांची विष्ठा टाकून दरुगधी पसरवली जात असे. एक प्रकारे ही अगदी प्राथमिक स्वरूपाची जैविक किंवा रासायनिक शस्त्रे होती. काहीही करून शत्रूचे मनोबल खच्ची करून त्याची लढण्याची इच्छा संपवण्याचे प्रयत्न केले जात.

 

गदा, गुर्ज, कुऱ्हाड Gada, Gurj, Kurhad

सुरुवातीच्या शस्त्रांमध्ये गदा, कुऱ्हाड किंवा परशु यांसारखी साधी पण प्रभावी शस्त्रे वापरात होती. या काळातील बरीच शस्त्रे शेतीच्या साध्या औजारांपासून विकसित झाली होती. ‘क्लब’ (club) हे यातील अगदी साधे आणि मूलभूत शस्त्रे. मुठीकडे निमुळता आणि टोकाला जाड असणारा साधा दंडुका किंवा सोटा म्हणजे क्लब. गदेचा हा अगदी सुरुवातीचा अवतार. पुढे त्याला समोरच्या जाडसर भागावर टोकदार खिळे बसवून अधिक घातक केले गेले. प्राथमिक अवस्थेत ही लाकडाची शस्त्रे होती.

जसा धातूंचा शोध लागला तशा धातूच्या गदा अस्तित्वात आल्या. या गदा आपण दूरदर्शनवर रामायण-महाभारत मालिकांमध्ये पाहिल्या तितक्या मोठय़ा नसत. पुढील गोलाकार भाग बराच लहान असे. गदेचाच थोडा विकसित अवतार म्हणजे ‘मेस’(mace). भारतात मराठय़ांच्या काळात त्याला ‘गुर्ज’ म्हणत. त्याच्या रचनेच थोडे बदल करून अनेक प्रकार विकसित झाले. लाकडी किंवा धातूच्या काठीला पुढे धातूचा साधा गोळा बसवलेली गदा किंवा मेस असे. पुढील धातूच्या गोळ्याला टोके असतील तर त्याला ‘स्पाइक्ड मेस’ म्हणत. हातात धरण्यासाठी धातूची काठी, त्याला साखळी आणि पुढे धातूचा साधा किंवा टोकांचा गोळा अशा शस्त्राला ‘आर्टिक्युलेटेड स्पाइक्ड मेस’ म्हणत. धातूच्या काठीला पुढे ताक घुसळण्याच्या रवीसारखी गोलाकार पाती असल्यास त्याला गुर्ज किंवा ‘फ्लँग्ड मेस’ (flanged mace) म्हणत.

शेतीच्या औजारापासून विकसित झालेले आणखी एक शस्त्र म्हणजे फ्लेल (flail). यात लाकडी लांब काठीला पुढे छोटी साखळी आणि त्याला छोटा दंडुका किंवा धातूची लहान चपटी पट्टी लावलेली असे. हे औजार प्रामुख्याने मक्याच्या कणसांची मळणी करण्यासाठी वापरले जायचे. पूर्वीच्या काळात वर्षभर शेती शक्य नसे. युद्धकाळात शेतकरीच सैनिक बनत. अशा वेळी फ्लेल युद्धात शस्त्र म्हणून वापरले जाई. तसेच हातोडा हेही शस्त्र म्हणून वापरले जाई. हातोडय़ाच्या टोकाला एका बाजूला बोथट भाग दुसऱ्या बाजूला टोकदार भाग असे करून वापरले जाई. हे शस्त्र चिलखतातील धातूचे पत्रे भेदण्यासाठी उपयुक्त होते.

कुऱ्हाडीचे अनेक प्रकारही शस्त्र म्हणून वापरले गेले. त्यातील परशु भारतीयांना चांगलाच माहित आहे. पूर्वी रामोशी जमातीकडून वापरल्या जाणाऱ्या फरशी या कुऱ्हाडी साधारण त्याच प्रकारच्या. कुऱ्हाडीच्या पात्याच्या रचनेत काही बदल करून तिचा विविध कामांसाठी वापर होत असे. पाते जमिनीकडे थोडे लांबलेले असेल तर त्याचा हूकसारखा वापर करून शत्रूच्या हातातील शस्त्र ओढून घेता येत असे. पात्याला वर भाल्यासारखे टोक असेल त्याचा खुपसण्यासाठीही वापर होई. कुऱ्हाड फेकून मारण्यासाठीही उपयोगी हत्यार आहे. उत्तर अमेरिकेतील स्थानिक इंडियन आदिवासी टोळ्यांमध्ये टॉमहॉक (किंवा टोमाहॉक) नावाची कुऱ्हाड वापरात होती. (आता या नावाचे अमेरिकेचे क्रूझ क्षेपणास्त्र आहे.) यातील बरीच शस्त्रे चिलखत भेदण्यासाठी वापरली जात. फेकून मारण्याच्या शस्त्रांत भारतात चक्र हा प्रकार प्रचलित होता. खासकरून शीख योद्धे त्याचा वापर करीत. बाहेरून धारदार असलेल्या धातूच्या चकत्या बोटात फिरवून वेगाने फेकल्यावर त्या प्रसंगी शस्त्रूचा शिरच्छेदही करू शकत. बुमरँग हे प्राथमिकरीत्या शिकारीसाठीचे हत्यार. ते फेकून मारल्यास परत येते. युद्धात वापरली जाणारी बुमरँग मात्र परत येत नसत.

गोरखा आणि कुकरी

एरवी असेच चेष्टामस्करी करणारे गोरखे जेव्हा अंगावर लष्करी गणवेश चढवतात आणि ‘जय महाकाली, आयो गोरखाली’ असा जयघोष करत म्यानातून कुकरी (नेपाळी भाषेत खुकुरी) बाहेर काढून रणांगणात उतरतात तेव्हा ते जगातील सर्वात घातक योद्धे बनलेले असतात. अडचणीच्या काळात जेव्हा अन्य सैनिक किंवा रेजिमेंट्स एखादे ठाणे सर करण्यात असफल ठरतात, तेव्हा विजयश्री खेचून आणण्यासाठी सेनानींच्या ओठांवर एकच आज्ञा येते, ‘सेंड इन द गोरखाज!’ आणि गोरखा योद्धय़ांनी ही ख्याती प्रत्येक वेळी प्राणपणाने जपली आहे.

नेपाळच्या सांस्कृतिक जीवनात कुकरीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. तेथील गुरुंग, मगर, राय, लिंबू या समाजघटकांत घरोघरी कुकरी बाळगली जाते. कुकरीचा उगम नेमका कसा आणि केव्हा झाला याची निश्चित माहिती नाही. काही अभ्यासकांच्या मते अलेक्झांडरने जेव्हा भारतावर आक्रमण केले तेव्हा येथील स्थानिक लोहारांनी ग्रीक सैनिकांच्या कोपिस आणि माशिरा या तलवारींची नक्कल आणि त्यात बदल करून कुकरी बनवली. तर काहींच्या मते नेपाळमधील लिच्छवी शासकांच्या पूर्वी सातव्या शतकात सत्तेवर आलेल्या किरातींनी कुकरीचा वापर सुरू केला; तर काही अभ्यासक १३ व्या शतकात नेपाळच्या मल्ल शासकांच्या काळात कुकरीचा उगम झाल्याचे मानतात.

कुकरी आणि गोरख्यांचा प्रताप बाह्य़ जगाला माहीत झाला तो साधारण २०० वर्षांपूर्वी. ब्रिटिशांनी १८१५ साली नेपाळ जिंकण्याचा प्रयत्न केला. पण गोरखा योद्धय़ांच्या पराक्रमाने ते प्रयत्न हाणून पाडले. त्या युद्धात ब्रिटिशांनी गोरखे आणि कुकरीचा प्रसाद चाखला. त्याने ते चांगलेच भयचकित झाले आणि त्याचवेळी गोरख्यांच्या प्रेमातही पडले. त्यांनी या पराक्रमी योद्धय़ांना गोडीगुलाबीने वापरून घेण्याचे ठरवले आणि तह केला. तेव्हापासून गोरखे ब्रिटिशांच्या लष्करात दाखल झाले. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरही ब्रिटिश काही गोरखा रेजिमेंट्स ब्रिटनला घेऊन गेले. त्यांना रॉयल गोरखाज म्हणतात. आजही दरवर्षी ब्रिटिश आणि भारतीय लष्कर नेपाळमधून गोरख्यांची भरती करते. गेल्या २०० वर्षांत गोरख्यांनी दोन्ही महायुद्धांसह, १९८२ चे फॉकलंड बेटावरील युद्ध, तसेच आजच्या इराक आणि अफगाणिस्तानच्या संघर्षांत मर्दुमकी गाजवली आहे.

कुकरीचा आकार आणि रचना वार करण्यास आणि कापण्यास अत्यंत उपयुक्त आहे. कुकरीच्या म्यानाबरोबर दोन छोटेसे चाकू असतात. त्यांना ‘करडा’ आणि ‘चकमक’ अशी नावे आहेत. करडा हा निमुळता आणि धारदार असून कापण्याच्या लहानसहान कामांसाठी वापरतात. चकमक बोथट असतो. तो जेव्हा धार लावण्याचा दगड उपलब्ध नसेल तेव्हा कुकरीला धार लावण्यासाठी वापरतात. कुकरीच्या पात्याच्या तळाशी, मुठीजवळ एक लहानशी अर्धगोलाकार खाच असते. ती शत्रूचे रक्त कुकरी वापरणाऱ्याच्या हातावर ओघळू नये आणि जमिनीवर सांडावे या हेतूने केलेली असते. त्यामुळे हात ओला होऊन कुकरी निसटत नाही. बरेचदा ही खाच गायीच्या खुराच्या आकाराची असते. गोरखा कधीच महिला आणि बालकांवर वार करत नाही. त्या शपथेची आठवण पवित्र गायीच्या पायांची खूण पाहून व्हावी अशीही त्यात योजना असावी. नेपाळचे महाराजा पद्मसमशेर जंगबहादूर राणा यांनी म्हटले आहे, ‘कुकरी हे गोरख्यांचे राष्ट्रीयच नव्हे तर धार्मिकही शस्त्र आहे. जागेपणी ते हाती बाळगणे आणि झोपताना ते उशाशी जपणे हे गोरख्यांचे आद्य कर्तव्य आहे.’

खंजीर (डॅगर) Dagar – Khanjeer

‘ब्रूटस, यू टू..?’ असे रोमन सम्राट ज्युलियस सीझर याच्या तोंडून अखेरचे शब्द उमटले ते त्याचा मित्र आणि रोमन सिनेटर ब्रूटस याने अन्य सरदारांच्या साथीने सीझरच्या शरीरात खंजीर खुपसला तेव्हा. जगाच्या इतिहासात तो प्रसंग आणि ते शब्द कायमचे नोंदले गेले आहेत. मात्र इतक्या ऐतिहासिक घटनेच्या मागे होते ते एक लहानसे पण प्रभावी शस्त्र.. खंजीर (डॅगर). त्या प्रसंगात जो खंजीर वापरला तो रोमन ‘प्युजिओ’ या प्रकारचा होता.

खंजीर हा तलवारीपेक्षा लहान पण आकाराने साधारण तसाच शस्त्रप्रकार. अटीतटीच्या प्रसंगी स्वसंरक्षणाचे किंवा प्रसंगी लपून हल्ला करण्याचे हत्यार म्हणून त्याचा वापर होत असे. त्याच्या लहान आकारामुळे तो अंगरख्यात लपवणे सहज शक्य होत असे. हातघाईच्या लढाईत खंजिरासारख्या शस्त्रांना अत्यंत महत्त्व आहे. प्रतापगडावरील भेटीत अफझलखानाने शिवाजी महाराजांच्या पाठीत केलेला पण चिलखतामुळे हुकलेला खंजिराचा वार सर्वपरिचित आहे. त्यानंतर शिवाजींनी अफझलखानाचा कोथळा बाहेर काढण्यासाठी वापरलेली वाघनखे हादेखील खंजिराचाच एक सुधारित प्रकार मानला जातो.

खंजिरांचे देशोदेशी अनेक प्रकार पाहायला मिळतात. त्यात खंजीर, कटय़ार, जंबिया, बिचवा, गुप्ती अशा शस्त्रांचा समावेश होतो. युरोपमध्ये रेपियर तलवारीच्या काळात तशाच आकाराचे पण आकाराने लहान रुंदीला बारीक, अणुकुचीदार ‘स्टिलेटो’ Steeleto नावाचे खंजीर वापरले जात. याच स्टिलेटो खंजिरावरून आजच्या महिलांच्या उंच टाचांच्या चपलांचा (हाय हिल्स) एक प्रकार बनलेला आहे. त्यात टाचेचा भाग खूप उंच आणि तळाला टोकदार असतो. हा प्रकारही ‘कटय़ार काळजात घुसली’ याची प्रचीती देणाराच असतो.

कटय़ार आणि कटार यात थोडासा फरक आहे. कटारीचे पाते लांबट त्रिकोणी असते आणि तिची मूठ इंग्रजीतील कॅपिटल ‘एच’ (H) या अक्षराच्या आकाराची असते. महिला आणि पुरुषांसाठी वापराच्या कटारी वेगवेगळ्या असत. पुरुषांच्या कटारीचे पाते थोडे जास्त रुंद असे. महिलांच्या कटारी अरुंद असत. कटार हा मूळचा अरबी शस्त्रप्रकार आहे. तर कटय़ारीचे पाते काहीसे बाकदार असते आणि तिची मूठ दंडगोलाकार असून बरेचदा सजवलेली असते. बिचव्याचे पाते इंग्रजी ‘एस’ (S) अक्षरासारखे दुहेरी वळणाचे असे आणि त्याची मूठ शक्यतो लांबट कडय़ासारखी (loop) असते.

जंबिया Jambiya हा मूळचा येमेनमधील शस्त्रप्रकार असून त्याचे पाते मुठीकडे सरळ आणि पुढे टोकाला वळलेले असते. त्याच्या मुठीला ‘सैफानी’ Saifani असे म्हणतात आणि ती गेंडय़ाच्या शिंगापासून आणि म्यान लाकडापासून बनवतात. भारतात ‘माडू’ Madu नावाचे एक खंजिरासारखे हत्यार असे. त्यात मध्ये मूठ असून त्याच्या दोन्ही बाजूंना काळविटाची टोकदार शिंगे जोडलेली असत. हे शस्त्र फिरवताना दोन्ही बाजूंनी खुपसता येत असे.

याशिवाय भारतातील शिखांचे कृपाण Krupan हादेखील खंजिराचाच एक प्रकार. त्याला शीख धर्मात खूप महत्त्वाचे स्थान आहे. ते स्वसंरक्षणाचे हत्यार म्हणून वापरले जाते. आधुनिक काळातही बंदुकीच्या पुढे लावले जाणारे संगीन (बायोनेट Bionet किंवा बेनट Benat) हाही खंजिराचाच सुधारित अवतार. एखादे ठाणे सर करताना किंवा खंदकात उतरून हातघाईची लढाई करताना त्याचा योग्य वापर होतो. नेपाळच्या गोरखा Gorakha Regiment सैनिकांकडून वापरली जाणारी कुकरी (नेपाळी भाषेत खुकुरी Khukuri) हादेखिल खंजिराचाच एक प्रकार मानला जातो. तो स्वतंत्रपणे हाताळण्याचा विषय आहे.

सामुराई आणि कटाना Samurai and Katana

काही शस्त्रे आणि त्यांचा वापर करणारे योद्धे यांच्यातील द्वैत संपून अद्वैत निर्माण झालेले असते. जपानचे ‘सामुराई’ योद्धे आणि त्यांच्या ‘कटाना’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या तलवारी यांचे नातेही असेच आहे.

जपानमधील सामुराई Samurai हे जगातील अत्यंत कुशल आणि जोशयुक्त योद्धय़ांपैकी एक म्हणून नावाजले जातात. त्यांच्या कटाना या लांब आणि काहीशा बाकदार तलवारी प्रसिद्ध आहेत. त्यासह तशाच पण लांबीने थोडय़ा लहान वाकिझाशी नावाच्या तलवारीही बाळगल्या जात. मात्र काही अभ्यासकांच्या मते कटाना किंवा वाकिझाशी ही सामुराईंची प्राथमिक शस्त्रे नव्हती. ते मूलत: अश्वारूढ सैनिक होते आणि धनुष्य-बाणांचा तसेच भाल्यांचा वापर करत. अगदी समोरासमोरील अटीतटीच्या लढतीत कटानाचा वापर होत असे.

सामुराईंसाठी कटाना हे नुसते एक शस्त्र नाही तर त्यांच्या शरीराचे एक अंग आहे. या तलवारीला जपानी संस्कृतीत सर्वोच्च मानाचे स्थान आहे. सामुराई योद्धा आयुष्यात कधीही कटानाला अंतर देत नाही. त्याच्या झोपेच्या वेळीही कटाना त्याच्या उशाशी असते. असे म्हणतात ही सामुराईच्या मृत्यूनंतर त्याच्यासोबत त्याच्या कटानाचेही अंत्यसंस्कार केले जातात.

कटाना Katana तलवार तिच्या आकार आणि रचनमुळे अत्यंत प्रभावी शस्त्र आहे. तिच्या पोलादाचा दर्जा अत्यंत उच्च असतो. तसेच हे अत्यंत धारदार, तुलनेने हलके आणि सफाईदार शस्त्र आहे. त्यामुळे युरोपीय बनावटीच्या लाँगस्वोर्डचा जितक्या वेळेत एक वार होतो तितक्या वेळेत कटानाचे तीन वार झालेले असतात. कटानाची धार आणि कापण्याची क्षमता अजोड आहे. त्यामागचे रहस्य कटानाच्या निर्मितीच्या प्रक्रियेत आहे.

सामुराईंसाठी कटाना तलवारी तयार करणे हे जपानमध्ये अत्यंत पवित्र काम मानले जाते. त्यासाठी पिढीजात खास लोहार आहेत आणि त्यांना धर्मगुरूंच्या दर्जाचा सन्मान दिला जातो. जपानमध्ये साधारण तेराव्या-चौदाव्या शतकात सोशु Soshu परंपरेत मासामुन नावाचा सवरेत्कृष्ट तलवारनिर्माता होऊन गेला. त्याने ताची प्रकारच्या तलवारी आणि तांतो प्रकारच्या कटय़ारी बनवल्या. त्या आजतागायत प्रसिद्ध आहेत. मासामुनच्या नावाने जपानमध्ये आजही तलवारबाजीच्या स्पर्धा होतात आणि त्याच्या नावाने मोठा पुरस्कार दिला जातो. कटानाची निर्मिती सुरू करण्यापूर्वी भगवान बुद्धांची प्रार्थना केली जाते. खास श्लोक म्हणून भात्यातील अग्नी प्रज्वलित केला जातो. कटानानिर्मितीचे काम अनेक दिवस चालते. या काळात हे लोहार धर्मगुरूंप्रमाणे शुद्ध आचरण ठेवतात. मांसाहार, मद्य, लैंगिक संबंध वर्ज्य मानले जातात.

कटानासाठी अत्यंत दर्जेदार लोखंड व पोलादाचा वापर केला जातो. मध्य भागात मऊ लोखंड आणि बाहेर कठीण लोखंड वापरले जाते. अशा मऊ आणि कठीण लोखंडाच्या तुकडय़ांना एकत्र ठेवून भट्टीत तापवून वेळोवेळी त्याच्या घडय़ा घातल्या जातात. पुन्हा तापवले आणि हातोडय़ाने ठोकले जाते. हळूहळू मऊ आणि कठीण लोखंडाचा एकत्र केलेला ठोकळा लांब तलवारीचे रूप घेऊ लागतो. असे थरावर थर दिलेली तलवार जेव्हा तयार होऊन, तिला धार लावून झिलई दिली जाते (पॉलिश करणे polishing) तेव्हा तिच्या धार असलेल्या बाजूवर नागमोडी रेषा उमटते. त्यात आतील मऊ आणि कठीण लोखंडाचे थर दिसून येतात. बाहेरील कठीण थर कापण्याची उच्च क्षमता प्रदान करतो तर आतील मऊ लोखंडाचा थर धक्के शोषून घेण्याच्या कामी येतो. यावर अंतिम कोरीव नक्षीकाम केले जाते, खास म्यान बनवले जाते आणि तयार कटाना भक्तिभावाने सामुराई योद्धय़ांकडे सुपूर्द केली जाते. तिच्या धारेवर केवळ योद्धय़ाची जीवनरेखा नव्हे तर जपानची आणि सामुराई परंपरेची शानही अवलंबून असते.

तलवार – प्रकार Types of swords

वापरासाठी अत्यंत सोप्या आणि सुटसुटीत तलवारीचे जगभरात विविध कालखंडात अनेक प्रकार अस्तित्वात होते. कापणे (कटिंग cutting), खुपसणे (थ्रस्टिंग Thrusting) आणि तोडणे (चॉपिंग Chopping) ही तलवारीची मुख्य कामे. त्यानुसार त्यांच्या रचनेतही फरक आढळतात. तलवारीचा विकास अभ्यासताना चिलखतांचाही संदर्भ लक्षात घ्यावा लागतो. कारण शस्त्रे आणि त्यांच्यापासून रक्षण करण्यासाठी वापरली जाणारी साधने यांचा सातत्याने आणि समांतर विकास होत होता.

प्राचीन रोमन योद्धय़ांच्या आखूड पण भक्कम आणि टोकदार ‘ग्लॅडियस’ तलवारी प्रसिद्ध होत्या. त्यावरूनच रोमन योद्धय़ांना ‘ग्लॅडिएटर्स’ हे नाव पडले. इजिप्तमध्ये विळ्याच्या आकाराच्या ‘खोपेश’ Khopesh नावाच्या तलवारी प्रचलित होत्या. मॅशेट Mashet, ग्लॅडियस Gladius, शॉर्टस्वोर्ड Shortsword या आखूड असत. लाँगस्वोर्ड longsword, ब्रॉडस्वोर्ड broadsword, क्लेमोर clemor, रेपियर Repier या सरळ तलवारी असत. सेबर Sebar, समशेर Samsher, सिमिटार Simitar या बाकदार तलवारी होत्या. तर फल्शन Fultion, डाओ Dao आदी टोकाला रुंद आणि तोडण्यास उपयुक्त तलवारी होत्या. भारतातही तलवार talwar, समशेर samsher, धोप dhop, खांडा khand, पट्टीसा pattisa, दांडपट्टा dandpatta, जमदाड jamdad, उरुमी urumi असे तलवारींचे प्रकार होते. भारतीय तलवारी सहसा बाकदार असत. उरुमी हे दांडपट्टय़ासारखी अनेक लवचिक पाती एकत्र असलेले आणि वापरास अत्यंत कौशल्याची गरज असलेले भारतीय शस्त्र होते. दांडपट्टय़ाची परिणामकारकता घोडखिंडीच्या (पावनखिंड) लढाईत बाजीप्रभू देशपांडे यांनी दाखवून दिली होती. युरोपीय धाटणीच्या सरळ तलवारी खुपसण्यास योग्य तर भारतीय बाकदार तलवारी तोडणे आणि कापण्यास अधिक योग्य होत्या. दांडपट्टा कापण्यात परिणामकारक होता.

शस्त्रांपासून बचाव करण्यास सुरुवातीला जाड कापड, चामडे आणि नंतर धातूच्या साखळ्यांच्या जाळीची (चेन मेल आर्मर Chaim male armour) चिलखते वापरात आली. त्यांना भेदण्यासाठी अधिकाधिक जाडजूड, लांब आणि टोकदार तलवारी अस्तित्वात आल्या. पुढे जाळीच्या चिलखतावर धातूचे पत्रेही लावले जाऊ लागले. ते भेदण्यासाठी फल्शन, खांडा अशा तलवारी उपयोगी होत्या. त्यापुढे चिलखते इतकी जाडजूड आणि सर्वागाला झाकणारी बनली की काख, कंबर, मान आदी ठिकाणच्या फटींतून (गॅप) खुपसण्यासाठी तलवारी अधिक अरुंद आणि टोकदार बनल्या. त्यातूनच रेपियरचा जन्म झाला.

उत्तम दर्जाच्या तलवारी बनवणे ही एक कला होती. स्पेनमधील तोलेदो या शहराची ‘सिटी ऑफ स्टील अँड स्वोर्ड्स’ म्हणून ख्याती असून त्यासाठी या शहराला १९८६ साली युनेस्कोकडून जागतिक वारसा (वर्ल्ड हेरिटेज साइट) म्हणून दर्जा मिळाला आहे.

ख्रिस्तपूर्व पाचव्या-सहाव्या शतकातील भारतातील चेरा घराण्याच्या काळातील वुट्झ स्टील प्रसिद्ध होते. तमिळनाडूतील कोंडूमानल, तेलंगणमधील गोवळकोंडा आणि कर्नाटकात वुट्झ पोलादाच्या तलवारी बनवल्या जात. कन्नड भाषेत पोलादासाठी उक्कू (ukku) असा शब्द आहे. त्याचा इंग्रजी उच्चार वुक (wook)आणि त्याचा अपभ्रंश वुट्झ (wootz). या प्रकारच्या पोलादात कार्बनची मात्रा अधिक असल्याने त्याला ताकद येत असे. हे पोलाद पश्चिम आशिया, अरब जगत आणि युरोपमध्ये निर्यात होत असे. वुट्झ पोलादापासून बनवलेल्या भारतीय तलवारींची परिणामकारकता एका पर्शियन वाक्प्रचारातून प्रतित होते. त्याचे इंग्रजी रूप ‘टू गिव्ह अ‍ॅन इंडियन आन्सर’ असे आहे. म्हणजेच भारतीय तलवारीचा ‘प्रसाद’ देणे.

war weapons in marathi
shivaji maharaj weapons information

list of weapons in marathi

weapons maratha army

weapons names in marathi

shivaji maharaj weapons weight

dandpatta weapon

old weapons names and pictures

dandpatta information in marathi