पतञ्जलिः महर्षि:
राजापुष्यमित्र-शृङ्गस्य शासनकाले जात: प्राचीनभारतस्य महान् ऋषि: लेखक: तथा च योगगुरु: आसीत्। जन्मस्थलं गोनार्ध (अधुना गोंद,उत्तर-प्रदेश:) आसीत् किन्तु कालान्तरे स: काशीनगरे अवसत्। तेन लिखित: ग्रन्थ: ‘योगसूत्रम्’ तस्य प्रमुखा रचना अस्ति। स: व्याकरणाचार्य: पाणिनि-ऋषे: शिष्य: आसीत्। जनै: पतञ्जलि: शेषनागस्य अवतार: इति कथ्यते। स: प्रसिद्ध: चिकित्सक: आसीत्। ‘चरक-संहिता’ ग्रन्थस्य प्रणेता अपि एष: एव आसीत्। तस्य इतोऽपि एका रचना “महाभाष्यम्”, या रचना व्याकरणशास्त्रस्य एका उत्तमा कृति: अस्ति। आयुर्वेदचिकित्सायाम् अपि पतञ्जलिऋषे: विशिष्टस्थानं वर्तते। आधुनिकभारतस्य योगगुरु: स्वामि-रामदेव: अपि स्वायुर्वेदोद्योगस्य नाम “पतञ्जलि:” स्थापितवान्। अत: अद्यापि पतञ्जलि: स्वयोगशिक्षाकारणत: तथा च आयुर्वेदशिक्षाकारणात् सम्पूर्णविश्वे प्रसिद्ध: अस्ति। विश्वे 21 जुन “अन्तर्राष्ट्रिय-योग-दिवस:” इति रुपेण आयोज्यते।
===================================
भगवान् पतञ्जलिः (हिन्दी: पाणिनि मुनि,) योगसूत्रस्य रचनाकारः । माहेश्वरसम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणंत्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते । त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को वा न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत् । सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति । एषः पतञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत् । महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरूहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः । समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महताऽदरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते ।
📃 परिचयःविभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फणिराट्, शेषराजः, चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनि नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते । एभिर्नामभिः इदं स्पष्टं प्रतीयते यत् पतञ्जलिः शेषनागस्य अवतारः आसीदिति ।
🕉 पतञ्जलिनामविषयिणी किंवदन्तिसम्पाद्यताम्🕉
एकदा कश्चित् मुनिः कस्मिंश्चित् तडागे स्नानरतः आसीत् । स्नानसमये कश्चित् क्षुद्रः सर्पः तस्य अञ्जलौ अपतत् । किञ्चिद् भीतः मुनिवरः अपृच्छत् “कोડर्भवान् ?” इति । सर्पःउदतरत् – “सपोડहम्” । ततः श्रुत्वा मुनिवरः पुनः अपृच्छत् “रेफःक्वगतः?” इति । सर्पः उक्तवान् – “त्वया अपहृतः” इति । मुनिवरः स्वत्रुटिं ज्ञात्वा लज्जितः अभवत् । सः ज्ञातवान् यत् अवश्यम् अयं कश्चन महापुरुषः विद्वान् च वर्तते । पतञ्जलेः जीवन-वृत्तान्तविषये अन्याः अपि काश्चन किंवदन्त्यः सन्ति ।
🌅 देशः 🌇विशालकाये महाभाष्येऽपि भगवतः पतञ्जलेः इतिवृत्तम् ईषद उपलभ्यते । अतः पतञ्जलेः देशविषये “इदम्-इत्थम्” इत्येवं वक्तुं न शक्यते । तथापि महाभाष्ये “विभाषा साकाङ्क्षा” इति सूत्रव्याख्यावसरे “अभिजानासि देवदत्त ! कश्मीरान् गमिष्यामः तत्र सक्तून् पास्यामः” इत्युदाहरणबलेन इदं प्रतीयते यत् पतञ्जलेः जन्मभूः कश्मीरदेशः स्यादिति । महाभाष्यस्य उदाहरणैः इदमपि ज्ञायते यत् पतञ्जलिः आधिक्येन पाटलिपत्रनगरे वासञ्चकार । ततश्च सः भारतस्यदक्षिणपूर्वदिग्भागे महाभाष्यस्य प्रचारप्रसाराय मथुरायां,वाराणस्यां, पाटलिपुत्रे, साकेते, कौशम्ब्यां च प्राचरत् इति प्राक्तनभारतीयैतिह्यानुशीलनेन ज्ञायते ।
पतञ्जलेः देशसम्बद्धः अपरः तर्कः अपि प्राप्यते यथा – पतञ्जलेः देशकालविषये दृढ: मानदण्ड: विद्यते । अस्य देशः ‘गोनर्दः’ इति ज्ञायते यतः तेन एव उच्यते – ‘गोनर्दीयत्वाह’ इति । तत्र भाष्ये ‘पुष्यमित्रं याजयामहे’ इति दत्तात् उदाहरणात् पतञ्जलिः पुष्यमित्रस्य पुरोहितः इत्यपि केचन वदन्ति । पुष्यमित्रस्य प्रधानभूता राजधानी पाटलीपुत्रम् आसीत् । तथापि अयोध्या उपराजधानी आसीत् इति वदन्ति इतिहासकाराः । अतः गोनर्द(गोण्डा)देशवासिनः पतञ्जलेः पुष्यमित्रेण सह सम्बन्धः स्यात् एव | पतञ्जलिः क्रि०पू० २ शतके आसीत् इति पण्डिताः मन्यन्ते ।
